Јухарыдакы суала ҹаваб Молла Сәдранын вә Һикмәт мүтәалијјәнин фәлсәфәси әсасында арашдырылмышдыр. Мәрһум Молла Сәдранын вә онун мәктәбинин тәрфдарларынын мүхтәлиф әсәрләриндә нәфслә бағлы бәһсләрдә, Гијамәт, елм вә дәрк, јахуд башга сөзлә десәк бу бәһс һаггында “маариф”, ишарәләр вә ачыгламалар ҝөзә дәјир. Беләликлә, һәмин нәзәријјә әсасында мөвзуну ики әсли вә бир нечә диҝәр шахәләрдә давам етдиририк.

А) Һејванда нәфсин олмасы әсли;

1.Һејванын нәфси тәбиәт аләминдә олан нәфсләрдән биридир. Үмумијјәтлә, фәлсәфи бәһсләрдә һәр заман нәфсдән сөз ачылырса, өзүнәмәхсус хүсусијјәтләри вә мүстәгил мөвзулары олан әсас, нәбати (битки), һејвани вә инсани нәфсләр нәзәрдә тутулур.  Амма, һамысы јеҝанә вә мүштәрәк маһијјәт вә һәгигәтә маликдир. Нәфс руһани вә гејри мадди бир варлыг олуб, бүтүн гисмләри дә руһанидир. Истәр әгли нәфс вә үзвләри, истәр һејвани нәфс вә мисали үзвләри олсун,[1] һамысы руһанидир. (истәрсә дә нәбат вә өз нөвүндән олан үзвләри олмуш олсун)

2. Һејвани нәфсин верилмәси мадди аләмин сабит мәрһәләләриндән биридир.

Молла Сәдра о философлардандыр ки, мадди аләмин вүҹуда ҝәлмәсини ән садә мәрһәләдән башлајыб, сон мәрһәләјә кими камил олмасы нәзәријјәсини верир. Бу мәрһәләнин бәзиләриндә сырф мадди тәркиб кифајәт етмир вә гејри мадди бир гүввәјә[2] еһтијаҹ дујулур. О ҹүмләдән, бу мәрһәләләрдән бири дә һејванын вүҹуда ҝәлмәсидир. Бу мәрһәләдә тәркибә бирләшән вә һејваны вүҹуда ҝәтирән гүввә “һејвани нәфс” адланыр. Бәс, һејванын нәфси олмасы гәти олмасындан әлавә, әҝәр һејвани нәфс олмаса һејван вүҹуда ҝәлмәз. Нәфсин һејванын јаранышында онун мадди тәркибинә бирләшмәси мадди аләмин нәзминин ганунларындан биридир.[3] Һәмин ганун инсан вә битки һаггында да доғрудур. Нәфс јахуд, гејри мадди гүввә варлыглары бир-бириндән ајыран ҹәһәтдир. Бәзи варлыгларда, мәсәлән нәбататларда бу гүввәнин олмамасы белә варлыглардан өтрү бир сифәт сајылыр. Бәзиләриндә нәфсин олмасы вә бәзиләриндә исә бу нәфсин мәртәбәләринин мүхтәлифлији бир нөв диҝән варлыгларла онларын фәргләрини ачыглајыр. Битки нәфси ән сон мәртәбәдә гәрар тутур. Инсанын нәфси ән јүкәс сәвијјәдә, һеванын нәфси исә орта һәддә гәрар тутур.

3. Һејванда нәфсин заһири нишанәләри;

Бәзи һејванларда нәфсин (руһун) бәзи әламәтләри, о ҹүмләдән бал арысынын өз евләрини алтыҝушә шәклиндә тикмәси, һөрүмчәк васитәси илә торларын һөрүлмәси, мејмун вә тутугушунун инсаны јамсыламасы вә саир әсәрләр, һәмчинин, атын зирәклији, ширин һејванлар арасында башчылығы, итин вәфадарлығы, гарғанын һијлә вә мәкрлији вә саир кими... Молла Сәдранын нәзәринә әсасән, һејванларда ҹүзи шүурун олмасынын (нәфсдән мәншә алан) әламәтидир, һәтта онлардан бәзиләриндә бу мәртәбә инсан нәфсинә даһа јахындыр.[4]

4. Һејванда нәфсин олмасынын елми сүбутлары;

Һејванлар инсанын нәфси кими мүҹәррәд олан хәјали нәфсләрә маликдир.[5] Һејвани нәфсин бәрхәз мисалы вә мүҹәррәдлији вар. Јәни, һисс вә ағыл аләминин ортасында олан бир мәртәбәјә маликдир. Бу саһәдә нәфсин сон мәтәбәси хәјал вә ваһимәдир. Әслиндә, бу мәртәбә хәјали вә мисали нәфсдир. Һәмин нәфсин мүҹәррәд вә батини олмаг хүсусијјәти сәбәб олур ки, һејвани нәфсин өзүнә һүзури елми олсун.[6] Һалбуки, һеч бир мадди варлыг белә бир истедада малик дејил.

Мәрһум Молла Сәдранын нәзәринә ҝөрә аләмин бүтүн ишләри, һәтта, нәбатат вә ҹамадат да ирадә илә баш верир амма, бу ирадә нәфсдән јухары аләмдән верилир. Бу ирадә, ҹамадат (ҹансыз әшјаларда) вә нәбатат (биткиләрдә) мәҹбури, һејван вә инсанда исә ишләрин илк әввәлинә гәдәр олан мәрһәләсинә вә әмәлин баш вермәсинә гәдәр нәфс васитәси илә олур. Она ҝөрә дә инсан вә һејванын әмәлләри мүхтәлифдир. Һалбуки, нәбатат вә ҹәмадатда бүтүн ишләр адәтән, бир мөвзуда вә сәтһдә олур.[7] Һејванда әмәлләрин илк мәрһәләси хәјал вә ваһимә, инсанда исә әмәли әглдир.[8] Хәјал, ваһимә, әгл вә ирадә вә ...һамысы нәфсин әламәтләриндән олуб, нәфс саһибләри илә гејриләрини бир-бириндән ајыран әсас ҹәһәтдир.

Нәфсин дүнјадакы әламәтләриндән әлавә, ахирәтдә дә руһун, ҹисмин вә нәфс саһибләринин мәһшур олмасы мөвзусуну ачыгламаг олар. Һәмин сәбәбә ҝөрә Гијамәт мөвзусунда бәһс едәнләр алимләр һәмишә, һејванларын да нәфсинин мәшһур олмасы вә бу мөвзунун ҹүзијјатларынын арашдырылмасы үчүн хүсуси бәһс ачмышлар.

5. Һејванда нәфсин олмасына дәлилләр;

Гәтијјәтлә демәк олар ки, һејванын варлығынын гејри-мадди ҹәһәти дә вардыр. Чүнки, һејванда елә бир гүввә (хәјал гүввәси) вар ки, шәклләри вә мисали сурәтләри дәрк едә билир. Бу сурәтләр ишарә илә һисс олуна билмәзләр. Демәли, бу һисс гүввәләри бу аләмдән дејилләр. (мадди дејилләр) Һәмчинин, бу сурәт вә хәјалларын јерләшдији мәкан да тәбии ки, ишарә илә һисс олунмаз. Нәтиҹә етибары илә һејванын дәрк гүввәси мадди вә мадијјатдан дејилдир. Чүнки, һәр бир ҹисм вә ҹисми шејләр мадди олдуғуна ҝөрә мадди шејләр үзәриндә варлыг тапыр. Һалбуки, хәјал вә мисали зеһни сурәтләр мадди олмајыб вә бу ҹәһәтдән ҹисмани дә дејилләр.[9] Бундан әлавә, һејванларын мүхтәлиф һәрәкәтләри вә әсәрләри һејванларда нәфсин әламәтләри олмасына ән јахшы әгли дәлилләрдән биридир. Чүнки, сырф мадди тәбиәтдән јаранан әсәрләр һәмишә тәкрар олур вә бир јолла баш верир. Амма, әҝәр бу хүсусијјәт башга бир һаләтә дүшүб, һәтта ики һәрәкәтин дә ејни олмасыны мүшаһидә етмәдикдә вә һәр бир һәрәкәти тәбии мејлләринә ујғун иҹра етдикдә әгл һөкм едир ки, бу һәрәкәтләрдә гејри мадди бир гүввәнин дә ролу вардыр.[10]

б) Инсанла һејванын нәфсинин фәрги;

Әввәлдә гејд олунду ки, фәлсәфи нәзәрдән маддә аләминдә варлыгларын јаранмасынын өзүнәмәхсус мәрһәләләри вар, садәлији, гатышыглығы вә истедадлары илә фәргләнирләр. Беләликлә, доғрудур ки, һејванын маддәси нәбата (биткиләрә) нисбәтдә даһа әлверишлидир вә һејвани нәфсин гәбул едилмәсинә даһа јахшы шәраит јарадыр, амма һәмин маддә там шәкилдә елә бир орта сәвијјәјә чата биләр ки, инсани нәфси гәбул етмәјә һазыр олсун. Бу артыг елә варлыгдыр ки, өзүндән башга бүтүн јаранмышларын ихтијарыны әлә алмагдан өтрү јараныб[11] вә онун варлығы бүтүн јаранмышларын һәдәфинә чеврилиб.[12]

Инсан, мәнтиг вә фәлсәфи нәзәрдән затән һејван ҹинсиндән олуб, онун бир нүмунәси олмасына бахмајараг, өзүнүн хүсусијјәтләри илә ади һејвандан елә фәргләнир ки, әҝәр бүтүн һејван нөвләрини тәрәзинин бир ҝөзүнә, инсаны исә диҝәр ҝөзүнә гојсалар, һеч вахт инсанын мәгам вә хүсусијјәти лә мүгајисә олунмаға лајиг олмазлар.

Инсан данышыр.[13] Руһунда вә фикриндә оланы кәлмәләр вә һәрфләрин көмәји илә (бунлары сајыб гуртармаг олмаз) диҝәринә өтүрүр. Амма, һејванларын истедады, мәсәлән , тутугушу вә саир... јалныз, мүәјјән кәлмәләри һеч бир тәфәккүр етмәдән тәкрарламаг гүдрәтинә маликдир.

Јахуд, бал арысы вә гарышга кими һејванларда мөвҹуд олан мәһарәтләр о ҹүмләдән, мүхтәлиф әламәтләр вә сәсләр васитәси илә өз хәбәрләрини бир-биринә өтүрмәләри, - јенә дә бүтүн өмүр боју ејни сәвијјәдә тәкрарланмагла јеринә јетирилир. Һалбуки, инсанын бәзи данышыгларыны тәглид васитәси илә өјрәндијинә бахмајараг, һәр бир фәрдин өзүнә ҝөрә мәхсус бәјан вә ачыглама јолу вардыр.

Инсанын мүһит гаршысында псиоложи әксүл-әмәли онун руһунда вә ҹисминдә мүхтәлиф формаларда ашкар олур. Мәсәлән, надир вә хошаҝәлмәз һадисәләрин мүгабилиндә тәәҹҹүб вә ҝүлүш, нараһатчылыглар гаршысында ағламаг вә гәмләнмәк, пис ишләри ҝөрмәкдән һәја етмәк, кечмиш вә ҝәләҹәјә ҝөрә горхмаг, үмидвар[14] олмаг вә бу әсасда һәјат програмыны гурмаг јалныз, инсана мәхсусдур. Доғрудур ки, гарышганын јајда буғда јығмасы бир нөв ҝәләҹәјә бахыш ҹәһәтдән јүксәк гијмәтләндирмәк олар, амма бир јолла вә ејни вахтда олдуғуна ҝөрә ағыл вә тәфәккүр үзүндән јох, ән чох бир нөв гәризә әсасында олан (фитри) әмәл кими гәбул олунур, һалбуки, инсанын һәрәкәтләринин, мәсәлән, ҝүлмәк, ағламаг вә саир ...мәншәји тамамилә ихтијар, мәсләһәт вә мүхтәлиф өлчүлмүш заман үзүндән олуб, нәзарәт алтына алынмаг габилијјәтинә маликдир. Молла Сәдранин сөјләдији кими фәнн, һүнәр, сәнәт вә јарадыҹылыг әмәли елә гәрибә ишләрдир[15]ки, тарих боју инсан һәјатында вүҹуда ҝәлмиш вә инсан өз әли илә дүнјанын үзүнү дәјишмиш, дүнјанын чох ишләринә ја әл атмыш, ја да әл атмаг үзрәдир. Һалбуки, белә ишләрдән зәррә гәдәр дә олса һејванларда мүшаһидә олунмур.

Һејванын бүтүн һәјат вә варлығыны јалныз мәкан ҹәһәтли һәрәкәт тәшкил едир вә һәрәкәтин әввәл вә сонуну исә һејвандакы хәјал вә ваһимә гүввәси тәјин едир. Һәмчинин, һејванын хәјал вә ваһимә һесабламалары да өзүнә гаршы бир нөв там шәкилдә хүсуси хејирлә нәтиҹәләнир. Һејван, өз бәдәнини хәстәлик вә бәлалардан горумагла, бир тәрәфдән өзүнүн гида, су вә фитри ҹинси еһтијаҹларыны өдәмәклә, диҝәр тәрәфдән исә өз вүҹудуну горумагла варлығынын галмасына чалышыр.[16]

О сәбәбдән һејванын нәфсинә “хәјали нәфс”[17] дејилир. Бу нәфсин сон мәртәбәси исә инсанын фитрәтинин башланғыҹ нөгтәсидир.

Һејван о јерә гәдәр һәрәкәт вә инкишаф едә биләр ки, инсанын инсанијјәти ордан башлајыр. Хәјали нәфсин сону әгли ҹәһәтин башланғыҹыдыр. Бу әгли ҹәһәт исә о сәвијјәјә галха биләр ки, тәсәввүрү гејри-мүмүкүндүр. Инсан өз ағлы илә инсан олур, ағылларындан истифадә етмәјән инсанлар һејванијјәт һәдддиндә дә галырлар.[18]

Әгли бахыш әсасында инсан там шәкилдә мүҹәррәд мәналары дәрк едир, өз билдикләрини билмәдикләриндән ајыра билир.[19] Һисс етдији һәр бир шејдән мәна әлә ҝәтирир, хариҹдән әлә ҝәтирдији бу мәналардан икинҹи мәртәбәдә башга мәналар әлә ҝәтирир вә зеһни јарадыҹылыг габилијјәтинә ҝөрә јүксәк сәвијјәли күлли вә мүҹәррәд мәналара әли чатыр. Бүтүн бунлардан истифадә етмәклә, һөкмләр, гәзавәт вә дәлилләри јанашы гојуб тәфәккүр, фәлсәфә вә мүхтәлиф елмләр саһәсинә гәдәм гојур.[20] Әҝәр инсан бу чылышмаларына давам етсә, ҝүнбәҝүн елминә вә биликләринә әлавәләр олар вә бунунла да ҹисм вә руһдан тәркиб тапмыш, өз әгли вә гејри әгли еһтијаҹларыны өдәмәк ардынҹа олдуғу мәгамдан сырф әгли вә әмәллә әглин бирләшдији мәртәбәјә чатар, бунунла да аләмин бүтүн мәлуматыны өз зеһниндә һазыр ҝөрәр.[21]

Әсл инсан, өз әмәли саһәсиндә дә бүтүн рәфтар вә һәрәкәтләрини әгли әмәл әсасында тәнзимләјир вә өз јолуну нәзәри әглдән әлә ҝәтирдији мәлуматлар әсасында тәјин едир.

Исанын нәзәри вә әмәли әгли мадди вә мәнәви саһәләрдә јүксәк сәвијјәдә гүдрәтә маликдир. Инсан өз әгли гүдрәти илә вәсфолунмаз мүмкүнлүкләрә гәдәр чатыр вә дүнјанын үзүнү дәјишир. Бу мәнада инсанын елминдән һеч бир шеј кәнарда галмаз вә ја галмајаҹаг.

Аләмин батинини дә һәмин шиддәт вә мәртәбә илә инсанын әгли таныја биләр. Неҹә ки, бәзи камил инсанлар бу мүһүм мәгама дә чатыб вә бу маарифлә (она ирфан дејилир) Аллаһ-таалаја јахынлашана гәдәр јетишибләр. Јәни, мүлк, әгл, мәләкут вә ҹәбәрут аләмләриндән кечиб инсанын сон тәсәввүрү олан бир мәгама јетишмишләр.

Бүтүн бунлардан мараглысы будур ки, бу ики јоллардан һеч бириси, јәни, аләмин батин вә заһиринин сонуна јетишмәк вә һәр ики ҹәһәтдә ондан истифадә бир-бири илә зиддијјәт тәшкил етмир. Әксинә, инадкарлыг олмадан варлыгларын арашдырылмасы сәбәб олур ки, бу аләми Јараданын әзәмәтинин дәринликләринә јол ачылсын вә ирфан јолунда гәдәм атан шәхсин ирәли атдығы һәр бир аддымында варлыг аләминдә она даһа чох тәфәккүр етмәк габилијјәти верилсин. Јараданын әзәмәтинин нә гәдәр дәрин анланылмасы бу тәфәккүр вә јолун дәринлијиндән асылыдыр.

Даһа чох мүталиә үчүн әдәбијјат:

1.      Мәһәммәд Шәриф Низамәддин, Әнваријјә, Тәрҹүмә Сөһрәвәрди, Әмир Кәбир нәшријјаты,1358 шәмси или.

Мөвзу: Инсанла һејванын нәфсинин фәрги; сәһ.129-148.

2.      Мәһәммәд Тәги, Ҹәфәри, Мәснәфинин тәфсир, нәгд вә тәһлили, теһран, Ислами нәшријјаты, 1363 шәмси или,

Мөвзу: Һејванын руһу вә әгл, ҹ.10; сәһ.563-612.

3.      Сәдрул-Мәтәллиһин, Дөрд Әсфарда али һикмәт, Бејрут, Дарут әһјаи турасил-әрәби нәшријјаты, дөрдүнҹү чап, 1410-ҹу һиҹри гәмәри или.

Мөвзу: Һејванын руһунун мүҹәррәд олмасынын дәлилләри, ҹ.8; сәһ.42,44.

4.      Әввәлки әдәбијјат;

Мөвзу: инсанла һејванын фәрги, ҹ.9; сәһ.78-82.

5.      Ибраһим Әмини, Өзүнү ислаһ, нәфсин пакланмасы вә тәмизләнмәси, Гум, Шәфәг нәшријјаты, 1376-ҹи шәмси или.

Мөвзу: һејвани вә ннсани руһ, сәһ.12, 15.

6.      Әли, Аллаһ, Вәридхани, Мәбдә вә мәад, (әзәлијјәт вә әбәдијјәт)...Астан Гүдс Рәзәви нәшријјаты, икинҹи чап, 1376-ҹы шәмси или.

Мөвзу: Натиг нәфслә һејвани нәфсин фәргләри, сәһ.283, 285.

7.      Шәһид Мүтәһһәри, Фәлсәфи мәгаләләр, Сәдра нәшријјаты, биринҹи чап, пајыз, 1373-ҹү шәмси или.

Мөвзу: Ҹанлылар вә ҹансызларын фәрги бәһси, инсанла һејванын руһунун фәрги. Руһур әсл олмасы мәгаләси, сәһ.20-25.

8.      Шәһид Мүтәһһәри, Ислам дүнјаҝөрүшүнә мүгәддимә, Гум, Сәдра нәшријјаты,

Мөвзу: Инсан вә һејван, инсан вә иман бахымындан.