Мәрһум Шејх Муфидин заманындан (333-413 һиҹ.гәм) бу вахта кими шиә алимләри вилајәти-фәгиһ мөвзусунда нәзәријјәләр вермишләр. Әбус-Сәлаһ Һәләби вә ибни Идрис кими алимләр өз китабларындан бу һагда хүсуси фәсл ачмыш вә Имам Заманын (әҹ) наиби мөвзусуда ајрыҹа бәһс етмишләр. Бәзи алимләри исә мүхтәлиф мәгамларда бу мәсәләјә ишарә етмиш вә өз елми бәһсләриндә вилајәти-фәгиһин шәраит, һүдуд вә вәзифәләринә ишарәләр етмишләр. Бунунла белә, онларын һамысынын нәзәриндә әсл вилајәти-фәгиһ мөвзусу гәти вә шәксиз гәбул олан бир мәсәләдир.

Вилајәт-фәгиһ мөвзусунун тарихчәси даһа да ајдын олмагдан өтрү мәрһум Шејх-Муфидди чыхмагла (онун нәзәри һагда хүсуси бәһс лазымдыр[1]) диҝәр алимләрин бу мөвзуда етдикләри бәһсләрә гыса ишарә едирик.

1. Шејх Әбус-Сәлаһ Һәләби (447 һиҹ.гәм)

Шејх Әбус-Салеһ Һәләби мәрһум даһи алим сејјид Муртәза вә Шејх Тусинин шаҝирдләриндән олуб. О, өзүнүн “Әл-Кафи” китабында вилајәти-фәгиһ мөзусунда хүсуси фәсл ачмыш вә ондан “тәнфизул-әһкам” – јәни, илаһи һөкмләрин иҹрасы үнваны илә ад апармышдыр. Даһи алим јазыр:

“Шәриәт һөкмләринин иҹрасы вә о һөкмләри ҹәмијјәтдә тәтбиги мәсум Имамлара (әлејһимуссалам) мәхсус вәзифәләрдәндир. О даһи шәхсијјәтләрдән (Мәсумлардан (ә)) иҹазәси олмајанлара бу ишдә сәлаһијјәтли олмаг ихтијарлары јохдур.[2] “ Бу ифадәдә алим, шәриәт һөкмләринин иҹрасы вә онларын тәтбиг олунмасыны бүтүн саһәләрдә, һөкумәт вә сијаси гисмәтдә мәсум Имамлара (әлејһимуссалам) вә о Мәсумларын (әлејһимуссалам)   бу сәлаһијјәтләрин кимә иҹазә вердији шәхсләрә мәхсус олдуғуну бәјан едир. Шејх Әбус-Сәлаһ Һәләби сөзүнүн давамында белә шәхсләрин шәраити барәдә сөз ачыр вә јазыр: “Мәсум Имам (әлејһиссалам) тәрәфиндән наиб олмағын шәртләри бунлардыр:

1.     Она мүраҹиәт олунан мәсәләдә барәсиндә елми олмуш олсун.

2.     О һөкмүн иҹрасына лазымынҹа гүдрәти олсун.

3.     Ағыл, елм вә сәбрли олсун.

4.     Зәманәсинин вәзијјәтиндән хәбәрдар олсун.

5.     Һөкмү иҹра етмәкдә әдаләт, паклығ вә мөмин олсун.

6.     Һөкмү бәрпа едиб јериндә истифадә билсин.[3]”

Бу шәраит һәман әсл шәраитдир ки нечә әсрләрдән сонра биз ону (иранда) дөвләтин әсас ганунун 109-ҹу фәслиндә вилајәти-фәгиһин шәртләри бөлүмүндә гејд етмишик:

1.Фигһ елминин мүхтәлиф бөлмәләрин фәтва вә һөкм вермәкдән өтрү елми сәлаһијјәти олмуш олсун.

2. Ислам үммәтинин рәһбәрлији үчүн лазым олан тәгва вә әдаләти олсун.

3. Рәһбәрлик үчүн дүзҝүн сијаси вә иҹтимаи ҝөрнүшү олмагла јанышы тәдбир, шүҹаәт, мүдиријјәт вә рәһбәрлик үчүн гүдрәти олсун.

2. Ибни Идрис Һилли (598-ҹи һиҹ. гәм)

Ибни Идрис Һилли , Шејх Әбу Сәлас-Сәлаһдан тәхминән бир јарым әсрдән сонра өзүнүн “Сәраир” китабында онун кими влајәти-фәгиһ һаггында хүсуси фәсил ачыр вә ондан  “тәнфизүл-һөкм” – јәни, шәриәт һөкмләринин иҹрасы үнваны илә ад апарыр. О, бу фәслдә Әбус-Сәлаһын ифәдәсинә чох охшар һалда шәриәт һөкмләринин иҹрасынын әслиндә мәсум Имамлара (әлејһимуссалам) вә онларын бу ишдә иҹазә вердији шәхсләрә мәхсус олдуғуну гәбул едир. Сонра иҹазәси верилмиш белә шәхсләрин шәраити бәјан едир. Бу мәсәләдә алимин  Әбус-Сәлаһын шәраитә әлавәси бундан ибарәт олур ки белә сәлаһијјәтли шәхс һәмишә әһли-фәтва олмалы вә она әмәл етмәлидир. Ола билсин бу ифадәдән мәгсәди белә шәхсин мүҹтеһид олмасы олсун. Бу да биринҹи шәртдә дејилдији кими “она мүраҹиәт олунан мөвзуда елми олсун вә бу мәсәләдә һаггы билсин”.

3. Мүһәггиг Һилли. (676 һиҹ.гәм)

Мәрһум Мүһәггиг Һилли хумс бәһсиндә белә јазыр: “Хумс мәсәләсиндә мәсум Имамын (әҹ)  сәһминин мәсрәфини мүстәһәггинә чатдырылмасы Имамын (ә) наибинин өһдәсинәдир. Имамын гејби дөврүндә ваҹиб мәсәләләрин дә иҹра олунмасы о наибин өһдәсиндәдир.”

Шәһид Сани ады илә танынмыш даһи алим Зејнәддин ибни Әли Амули (966 һиҹ.гәм) алимин бу ифадәсинин изаһында јазыр: Мүһәггиг Һиллинин “Имамын наиби” ифадәсиндән мәгсәди, Имамын (әлејһиссалам) јолуну тутмуш вә фәтва вермәк үчүн бүтүн сәлаһијјәти олан адил фәгиһдир.[4] Чүнки белә наиб шәхс, Имам (әлејһиссалам) тәрәфиндән тәстигләнмиш бир шәхсдир.

4. Мүһәггиг Кәрәки. (940 һиҹ.гәм)

Мәрһум Мүһәгги Кәрәки Имамын (әлјеһиссалам) наиби һаггында јазыр: Бүтүн шиә алимләринин иттифаг нәзәри будур ки ҹәми шәраитә малик олан “мүҹтеһид” адландырдығымыз фәгиһ, бүтүн шәриәт мәсәләсиндә мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) наибдир. Белә олан һалда, ондан (мүҹтеһиддән) һөкм алмаг вә ондан итаәт етмәк вә онун һөкмүнә әмәл етмәк ваҹибдир.  Белә фәгиһин лазым оланда һаггыны әда етмәјән шәхсин малыны сатыб һаггы әда етмәјә иҹазәси вар. Онун, иткин дүшмүшүләрин, јетим ушагларын, сәфеһләрин, мүфлис олмушларын вә нәһајәтдә Имам (ә) тәрәфиндән һаким тәјин олунмуш шәхс кими һәр шејә вилајәти вар. Бу мәсәләнин дәлили, имам Заманын (әҹ) Өмәр ибни Һәнзәләјә вә бу мөвзуда һәм мәна олан диҝәр рәвајәтләрдир.”[5]

Сонра Мүһәггиг Кәрәки давам едир: Әҝәр һәр кәс инсаф үзүндән шиәнин - Сејјид Мүртәза, Шејх Туси, Бәһрул-Улум вә Әлламә Һилли кими даһи алимләрин тутудуғу јолу мүталә етсә, онда биләрләр ки онлар да бу јолу тутмуш, тәсдиг етмиш вә өз јазыларында бу мәсәләнин доғру вә дүзҝүнлүјнә етигад бәсләмишләр.”[6]

5. Мөвла Әһмәд мүгәддәс Әрдәбили (990 һиҹ.гәм)

Даһи шиә алими Мүгәддәс Әрдәбили өз китабында фәгирә зәкатын верилмәсинин мүстәһәбблији һаггында белә дәлил ҝәтирир: “Бу мәсләнин дәлили одур ки фәгиһ, зәкатын мәсрәф олунмасы ишиндә ән чох биликлидир. Ҹәмијјәтин мүхтәлиф дәстәләриндән онун јанына топлашыр вә о билир ки, бу ишдә әслиндә кимин даһа чох һаггы вар. Адил фәгиһ, мәсум Имамын (әлејһиссалам) ҹанишини вә наибидир. Беләликлә, она тәһвил верилән мал, санки, мәсум Имама (әлејһиссалам) таһвил верилмишдир.”[7]

Диҝәр бир шиә алими һаҹы ага Риза Һәмәдани дә (1322 һиҹ.гәм) адил фәгиһә верилән малын санки мәсум Имама (әлејһиссалам) тәһвил верилмәси кими гәләмә верир.[8]

6. Ҹавад ибни Мүһәммәд Һүсејн Амули

Шиә алимләринин нәзәријјәләринә там ашина олан бу даһи алим өзүнүн дәјәрли “Мифтаһул-Кәрамәт” адлы китабында фәгиһи, Имам Заман (әҹ) тәрәфиндән О һәзрәтин наиби кими танытдырыр вә јазыр: Фәгиһ, Имам Заман (әҹ) тәрәфиндән үммәтин рәһбәри кими мәнсуб олуб бу мәсәләјә ағыл, мүсәлман алимләринин иттифаг нәзәри вә рәвајәтләри дә дәлаләт едир.

Ағыл: Әҝәр Имам Заман (әҹ) тәрфиндән фәгиһә белә бир иҹазә верилмәсә мүсәлман үммәтинин иши мүшкүлә дүшәр вә онларын һәјаты чох низамсызлыға уғрајар.

Шиә алимләринин иттифаг нәзәри:[9] Бу мөвзуда шиә алимләринин нәзәри һагда тәһгигат апардыгдан сонра онларын етирафы бу мөвзуја там шәкилдә дәлаләт едир вә онларын бу мәсәләдә иттифаг нәзәри бизим үчүн һөҹҹәтдир.

Рәвајәтләр:   Бу бөлүмдә вилајәт фәгиһ мөвзусуну тәсдигләјән кифајәт гәдәр рәвајәт вар. Онлардан даһи шиә алими Шејхс Сәдугун  Икмалуд-Дин китабында имам Риза (әлејһиссалам)-ын Исһаг ибни Јагубун ҹавабында јаздығы кәламдыр,[10] бујурур: “Амма баш верән мүхтәлиф һадисәләрдә биздән рәвајәт нәгл едәнләрә мүраҹиәт един. Чүнки онлар мәним сизә олан һөҹҹәтим мән исә Аллаһын јер үзүндә һөҹҹәтијәм.”[11]

7. Молла Әһмәд Нәраги (1245 һиҹ.гәм)

Даһи алим Нәраги јазыр: Фәгиһин ики ишдә вилајәти вар:

1.Үммәтин шаһы вә исламын мөһкәм дајглары, Пејғәмбәр (сәллалаһу әлејһи вә алиһи вә сәллам) вә Имам (әлејһиссалам)-ын нәјә вилајәти варса, фәгиһин дә онлара вилајәти вар. Бу мөвзу јалныз, о јердә истисна олуна биләр ки һәр һансыса бир әмәл, ја иш, ајә вә ја сәһиһ рәвајәтлә јалныз онлара мүнһәсир олдуғу исбат олунсун.

2. Истәр адәт үзрә истәрсә дә ағыл ҹәһәтдән мүсәлманларын дин вә ја дүнјасына аид олан вә ҝөрүнмәси ваҹиб олан һәр бир ишдә фәгиһин вилајәти вар. Һәмчинин о әмәлләр ки Гијамәти вә ади һәјата аид олсун, бир дәстә о әмәлләри јеринә јетирсин, мүсәлмаларын дин вә дүнјаларынын нәзми ондан асылы олсун, шәриәт о әмәлин иҹрасына әмр версин вә ја фәгиһләр о әмәлдә иттифаг нәзәр версинләр, шәхсин зәрәр вә чәтинлијә јахуд, асанлыға дүшмәси, мүсәлманларын фәсада дүшмәси мәсәләсиндә, бир әмәлин тәрк вә ја иҹра олунмасына дәлаләт һәдисләрин изаһында, бир әмәлин бир нәфәрин вә ја бир дәстәнин өһдәсиндә олуб олмамасында, бир ишин ваҹиб олмасыны билмәјимиздә вә шәриәт тәрәфиндән о ишин ваҹиблијинин изаһында, бүтүн бу ишләрин вә әмәлләрин бәјаныны һамысыны фәгиһ һөдәсинә алмалыдыр.[12]

7.     Шејх Һәсән Нәҹәфи, Саһиби Ҹәваһир (1266 һиҹ.гәм)

Саһиб Ҹәваһир китабынын мүәллифи ады илә мәшһур олан даһи алим вилајәти-фәгиһин үмуми вәзифәси барәсиндә јазыр: Фәгиһләрин вә фәтва саһибләринин әмәл вә нәзәрләриндән вилајәти-фәгиһ һаггында үмуми разылыг әлә ҝәлир. Бундан әлавә онларын фәтваларындан бу мәсәләнин исламда зәрури, шүбһәсиз вә ән ајдын мәсәләләриндән олмасы мәлум олур.[13]

Алим јазыр: Мәним нәзәрим будур ки Аллаһ-таала фәгиһдән итаәт етмәји “әмр-саһиби” үнваны илә ваҹиб етмишдир. Онун дәлили исә фәгиһин һөкумәти һаггындакы дәлилин мүтләг олмасы вә Имам Заманын (әҹ) бу мөвзудакы рәвајәтидир.[14]

Алим јена дә вилајәти-фәгиһин вәзифәләри һаггында јазыр: Имам (әлјеһиссалам) үмуми шәкилдә бүтүн шәраита малик фәгиһ һаггында сөзүндә бујурур: “ Мән, ону сизә рәһбәр гәрар вердим.”  Чох јерләр вар ки Имам (әлејһиссам) өзүнүн хүсуси наибини бир јерә тәјин етдикдә бујујур: Мән, ону һаким гәрар вердим!” Имамын (әлјеһиссалам) бу сөзүндән ајдын олур Имамын (әлјһиссалам) сөзү бүтүн шәраитә малик фәгиһин вилајәтинә аид олур. Бундан әлавә, Имам (әлејһиссалам) бујурур: “Бизим рәвајәтимизи сөјләјәнләр мәним сизин үзәриниздә һөҹҹәтим, мән дә Аллаһын јер үзүндә һөҹҹәтијәм” бу ҹүмлә фәгиһин чох ҝениш вилајәтинә (рәһбәрлијинә) дәлаләт едир. О ҹүмләдән, мәсум Имамын (әҹ) гејби дөврүндә шәриәт һөкмләринин бәрпасы фәгиһә ваҹиб олур. Чүнки, мәсум Имамын (әлјеһиссалам) нәиблији әксәр јерләрдә бүтүн үмүми шәраитә малик олан фәгиһә аид олур.

Имамын (әлејһиссалам) бүтүн иҹтимаи вә сијаси мәгамлардакы мөвгијјәти Онун наиби фәгиһә дә аид олур. Бу ҹәһәтдән Имам (ә)-ла фәгиһ арасында фәрг јохдур.[15] Бу мәсәлә, фәтва саһибләри олан фәгиһләр арасында һәлл олмуш вә онларын китабларында мәсум Имамын (әҹ) гејби дөврүндә бүтүн мәсәләләрдә фәгиһә мүраҹиәт олунмасы изһар олунур. Әҝәр фәгиһләрин мәсум Имамдан (әлјеһиссалам) наиблији олмаса, онда шиәләрә аид бүтүн һөкмләр тәтил олар. Она ҝөрә дә вилајәти-фәгиһ һаггында вәсвәсә илә данышанлар фигһ елминдән бир шеј дадмамыш вә мәсум Имамларымызын (әлејһимуссалам) дәјәрли кәламларынын рәмзләрини анламамыш вә о һәзрәтләрин фәгиһ һаггында бујурдуғу: “ - фәгиһи һаким, һөҹҹәт вә өзүмүн хәлифәм гәрар верирәм.” – кәламында тәфәккүр етмәмишләр. Мәсум Имамын (әлејһиссалам) вә даһи фәгиһләрин кәламларындан белә баша дүшүлүр ки Имамын гејбдә олдуғу мүддәтдә шиәләрин һакимијјәтдә олмасы мәсәләси чох мүһүм олуб, фәгиһләрин васитәсилә гејб дөврүндә шәирәт һөкмләри иҹра олунсун. Бу сәбәбә ҝөрә даһи шиә алими Салар ибни Әбдүл-Әзиз өзүнүн “Мәрасим” китабында јазыр: “Мәним јәгинлијим вар ки, мәсум Имамлар (әлјеһимуссалам) гејб дөврүндә бүтүн ишләри адил фәгиһә тапшырмышдыр.”

Сөзүн гысасы, фәгиһин үмүми рәһбәрлији о гәдәр ајдын бир мөвзулардандыр ки һеч бир дәлилә еһтијаҹы јохдур.[16]

8.     Шејх Муртәза Әнсари (1281 һиҹ.гәм)

Шејх Әнсари өзүнүн “ Әл-Мәксиб” китабында вилајәт-фәгиһин ихтијарларыны мүтләг һесаб етмәсә дә јазыр: “Шәриәт мәсәләләриндә шүбһәсиз дәлиллә ихтијары сабит олан мәсәләләрдә вилајәт-фәгиһин рәһбәрлији сабитдир.”[17]  О, өзүнүн  “Әл-Гәза” китабында мәсум Имамын (әлјеһиссалам) вәзифәсини ики гисмә; а) шәхси вә б) вилајәти олан ишләрә ајырараг әввәли, имам Заманын (әҹ) өзүнә мәхсус, икинҹи гисм ишләри  исә бүтүн замана аид олмасына ишарә едәрәк фәгиһин Имам (әҹ) тәрәфиндән бүтүн икинҹи ишләрдә вилајәти олмасыны гәбул едир вә фәгиһләрин вилајәтини Имамын (әҹ) гејби дөврүндә рәһбәрлик вә һөкумәтлик кими танытдырыр.[18]

10. Сејјид Мүһәммәд Бәһрул-улум (1326 һиҹ.гәм)

Даһи алим Бәһрул-улумун вилајәти-фәгиһ барәсиндә белә бир бәһси вар ки, ҝөрәсән вилајәти-фәгиһин ихтијарына дәләт едән дәлилләр, онун мүтләгдир ихитијарына дәлаләт едир  ја мәһдуд? О, бу барәдә јазыр: Бу бәһсдә ән мүһүм мәсәлә вилајәти-фәгиһин дәлилләринин әһатәсидир ки ҝөрәсән бу дәлилләр вилајәти-фәгиһин үмуми ишләрдә ихтијары олмасына дәлаләт едир ја хејр? Ҹавабында дејә биләрик: Ислам ҹәмијјәтинин вә мүсәлманларын бүтүн рәһбәрлији мәсум Имамын (әлјеһиссалам) өһдәсиндәдир. Она ҝөрә дә бүтүн мүсәлманлара ваҹибдир ки өзләринин бүтүн мәсләһәтли ишләриндә Имама (әлејһиссалам) мүраҹиәт етсинләр. Мәслән, Гијамәтә, ахирәтә, дүнја јашајышында өзләринин зәрәрә вә хејирләрини билмәләри кими ишләрдә Имамдан (ә) итаәт етмәлидирләр. Неҹә ки белә ишләрдә һәр бир диҝәр милләтләр өз рәһбәрләринә мүраҹиәт едирләр. Ајдындыр ки белә итаәт исламын мөһкәмләнмәси вә онун һәдәфинин дүнјада тәһәггүг тапмасына сәбәб олур.  Бу сәбәбәдән, ислам нәзмини һифз етмәкдән өтрү Имама (әлјһиссалам) өзүнә наиб тәјин етмәси  зуруридир вә бу шәхс јалныз бүтүн шәраитә малик олан фәгиһ ола биләр. Бу мәсәләни ачыг шәкилдә, Имамын (әлјеһиссалам) бәзи рәвајәтләриндән о ҹүмләдән - “баш верән һадисәләрдән биздән сизә рәвајәтләр нәгл едән алимләрә мүрәҹиәт един” – рәвајәтиндән дәрк етмәк олар. Бундан әлавә фәгиһләрин өзләринин иттифаг нәзәрләри вар ки мүсәлманлар чох мәсәләләрдә (Имамын (әҹ) гејби заманы) фәгиһләрә мүрәҹиәт етмәлидирләр. Һалбуки, бу мәсәләдә һеч бир хүсуси рәвајәт јохумуздур.[19] Фәгиһләр вилајәти-фәгиһин үмуми ихтијарыны һәм әгли вә һәм дә нәгли дәлилләрлә сүбут етмишләр. Әгли дәлил бу саһәдә мүстәфиз[20] һәддинә гәдәрдир. Аллаһа чох шүкүрләр олсун ки, бу мәсәлә о гәдәр ајдындыр ки һеч бир шәкк-шүбәһәјә јол јохдур. [21]

11. Ајәтуллаһ Бүруҹирди (1382 һиҹ.гәм)

Бу даһи алим, виалјәти-фәгиһ мәсәләсини мүсәлманларын (Имамын (әҹ) гејби заманында) ән чох еһтијаҹы олдуғу бир мәсәлә кими гәрара верир вә ән ајдын бир иш кими бидирәрәк бу барәдә һәтта Өмәр ибни Һәнзәләнин сөјләдији рәвајәтә дә еһтијаҹ олмадығы билдирир вә јазыр: Адил фәгиһин, мүсләманларын мүһүм ишләри сајылан (рәһбәрлик вә саир кими) вилајәти олмасы мәсәләсиндә һеч бир ирад јохдур. Фәгиһ белә ишләрдә рәһбәр кими мәнсуб олмушдур. Сөјләдикләримиз бу мәсәләләрдә дәлил кими һәтта, Өмәр ибни Һәнзәләнин дә рәвајәтинә еһтијаҹымыз јохдур. Бахмајараг ки, ондан бу ишдә бир шаһид кими истифадә етмәк олар.[22]

12. Ајәтуллаһ шејх Муртәза Һаири (1368 һиҹ.гәм)

О, Имам Заманын (әҹ) бујурдуғу рәвајәти вилајәти-фәгиһин әсас дәлилләриндән бири сајыр вә јазыр: “Имам Заманын (әҹ) бујурдуғу рәвајәт вилајәти-фәгиһи бизә сүбут едир. Бу мәсәлә илә дә јанашы, Имамын (әҹ) фәгиһин намаз ҹүмәни бәрпа етмәсинә дә иҹазә вермәсини дә сүбут едир. Имам Замандан (әҹ) нәгл олунан рәвајәтин сәнәди барәсиндә биз “Ибтиғаил-фәзилә” китабында бәһс етдик. Бу рәвајәтин дәлил кими истифәдәсинә ирад олунур ки Имам (әҹ) верилән суал үмумидир амма вилајәти-фәгиһ хусуси бир бәһсдир. Бу ирад гәбул олунмур. Она ҝрә ки әввәла, рәвајәт мүтләгдир вә мүтләг рәвајәт һәм хүсуси һәм дә гејри-хүсуси јерләрә аид олур. Бу мөвздуа суалын хүсуси олмасы мәсәләјә зәрәр ҝәтирмир. Әҝәр һәтта суалын мөвзусу бәзи һадисәләрә дә аид олса рәвајәтин үмуми олмасына хәләл ҝәтирмәз. Чүнки, рәвајәтин мәтни үмумидир вә һөкмүн сәбәбини ҝенишләндирир. Бу рәвајәтә әсасаланмаг беләдир: “Фәгиһ, мәсум Имам (әҹ) тәрәфиндән һөҹҹәтдир.” Имам (әҹ) тәрәфиндән һөҹҹәт олмағын үрфүдә мәнасы будур ки, Имама (әҹ) мүраҹиәт едәнләр бүтүн мәсәләләрдә фәгиһә дә, Онун бир һөҹҹәти кими мүраҹиәт едә биләрләр. Чүнки, фәгиһ, Имам (әҹ) тәрфиндән һөҹҹәтдир.[23]

13. Ајәтуллаһ Хумејни (1368 һиҹ.гәм)

Мәрһум ајәтуллаһ Хомејни бу етигаддадыр ки, фәгиһин мүтләг вилајәти вар. Бу мәнада ки, имам Заманын (әҹ) гејби дөврүндә Имама (әҹ) аид олан бүтүн ихтијарлар вә мәсулијјәтләр үмуми шәраитә малик олан фәгиһин өһдәсиндәдир. Јалныз, хүсуси дәлиллә мәсум Имама (әҹ) мәхсус олан вәзифәләри чыха биләрик. Бу ҹәһәтдән јазыр: Дејиләнләрдән белә нәтиҹә алырыг ки, фәгиһләрин мәсум Имам (әлјеһиссалам) тәфәфиндән мәсум Имамын (әҹ) ихтијары олан бүтүн ишләрдә вилајәти вардыр. Бу ганундан һәр һансы бир мәсәләнин мәсум Имама (әлејһиссалам) мәхсус олмасыны сүбута јетримәкдән өтрү бу һагда хүсуси дәлилә еһтијаҹ вар. Амма, “ фылан иш бизим ихтијарымыздадыр” вә ја “ Имам белә әмр етди” – кими ифадәләрлә бу мәсәләни исбат етмәк олмаз, чүнки әввәлки бәһсләрдә дәлилләрлә исбат олунду ки белә јерләрдә адил фәгиһ үчүн дә вилајәт вар. Әввәлдә исбат етдик ки һөкумәт вә сәлтәнәт мәсәләләриндә Пејғәмбәрә (сәллалаһу әлејһи вә алиһи вә сәлам) вә мәсум Имама (әлејһиссалам) аид олан бүтүн мәсәләләрдә фәгиһин вилајәти дә вар.[24]

Даһа чох мүталиә үчүн бах:

1. Мәһди Һадәви Теһрани, Вилајәт вә дијанәт, Мусәссеји фәрһәнҝи ханеји хирәд, Гум, икинҹи чап, 1380 шәмси или.