Бүтүн ислам фиргәләри вә мәзһәбләринин етигады будур ки, Исламда Гуран илк вә ән мүһүм мәнбәдир. Һамы бу мәсәләјә етираф едир ки, динин вә шәриәтин мүхтәлиф сәһәләриндә илк рәји әлә ҝәтирмәкдән өтрү она мүраҹиәт етмәк лазымдыр. Гуран Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) әбәди мөҹүзәси вә кечмиш сәмави китабларын тәсдиг едәнидир. Әслиндә, бу нәзәрлә Гурани-кәримдән истифадә етмәјин ики әсас гануну һамы тәрәфиндән гәбул олунур:

1)     Гуран, инсандан өтрү илаһи сәнәд вә Аллаһын дәлилидир. Бу ҝүн әлимиздә олан “Гуран” адлы мүгәддәс китаб һәмән Гурандыр ки, Аллаһ-таала тәрәфиндән назил олмуш вә бүтүн тарих боју истәр гәсдән, истәрсә дә сәһвән  Аллаһдан гејрисинин нүфузу олмамыш вә тәһриф олунмамышдыр.

2)     Гуранын сөзү әлә ҝәлимлидир вә динин рәјини өјрәнмәкдән өтрү она мүраҹиәт етмәк олар. Јәни, Гуранын Аллаһ-таала тәрәфиндән бизим үчүн һөҹҹәт олмасындан әлавә, дәлаләти дә (јәни, һәр һансы мәсәләнин сүбуту үчүн дәлили дә) вардыр.

Беләликлә, фәгиһ шәриәт һөкмүнү әлә ҝәтирмәкдән өтрү Гураны әсас иҹтиһад мәншәји кими гәрар верир вә фигһи һөкүмү әлә ҝәтирмәкдән өтрү Гуранын сорағына ҝетмәздән әввәл, Гуранын бир гисминин шәри мәсәләләрдә көклү мәнбә кими бәјан етмәсинә, диҝәр гисмини исә ајәләрин бу мәсәләләрә дәлаләт етмәсини зеһниндә гәбул едир. Чүнки, әҝәр фәгиһ бу јолда һәр ики әсас мәншәјә (бәјан вә дәлаләт) зәррә гәдәр шәкк вә шүбһә илә јанашса, онда өз әлә ҝәтирдији шәриәт һөкмүнү Гуран вә вәһјлә әсасландыра вә бу һөкмү Аллаһа вә динә нисбәт верә билмәз.

Гуранын бәјан олунмасы мәншәји бунлардыр:

1)     Һәр шејдән әввәл фәгиһ гәбул едир ки, Гурани-Кәрим Аллаһ-таала тәрәфиндән назил олмушдур. Чүнки, әҝәр Гуран Аллаһ тәрәфиндән олмаса, фәгиһин дини вә шәри мәсәләни әлә ҝәтирмәкдән өтрү она мүраҹиәт етмәсинин һеч бир мәнасы олмаз. Әҝәр Гуранын Аллаһ-таала тәрәфиндән олмасыны дејириксә, о бу мәнададыр ки:

А) Гуранда олан сөзләр, кәлмәләр вә ҹүмләләр Аллаһ-таала тәрфиндән дејилиб. Јәни, сөзләр, кәлмәләр, ҹүмлә вә ҹүмлә гурулушлары вәһј васитәси илә Аллаһ-таала тәрәфиндәндир.

Б) Ајәләрин ардыҹыл дүзүләрәк бир сурә әмәлә ҝәтирмәси, гајдасы вә сурәләрин тәртиблә ҝәлмәси вә там Гураны тәшкил етмәси, һамысы вәһј васитәсилә олунмушдур.

2) Фәгиһ гәбул едир ки, һазырда әлимиздә олан Гуран Исламын илк ҝүнләриндә олан һәмин Гурандыр вә онда олан ајәләр топлусу илаһи вәһј васитәси илә ҹәм олунмуш Гурандыр. Јәни, бу мәҹмуәдән нә бир шеј әскилмиш вә нә дә артырылмышдыр. Һәмин сәбәбдән һәмин әсас, һәм Гуранын тәһриф мәсәләсиндә вә һәм дә Гуранын дәфәләрлә бүтүн әсрләрдә ејни мәтнлә нәгл олунмасы мөвзусунда әсл кими ҝөтүрүлүр.

3) Фәгиһ, вәһјин һәр бир хәтадан узаг олмасыны гәбул едир. Јәни, бу илаһи елм, һеч бир дәјишиклик вә әл дәјмәдән Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) назил олмушдур.  Бурда сөз о дејил ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) она вәһј олунун шејдән гејрисини дилинә ҝәтирмәјиб вә ја вәһјин бәјанында сәһв етмиш олсун, сөһбәт будур ки, вәһјин Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) интигал олунмасында һеч бир хәтаја јол верилмәјиб.

4) Фәгиһ гәбул едир ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) һәр нөв гәсдән вә ја сәһвән баш верән хәталардан узагдыр. Јәни, Пејғәмбәр (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) нәинки вәһјин алынмасында, вәһјин инсанлара чатдырылмасында вә изаһында истәр гәсдән, истәрсәдә сәһвән һеч бир хәта вә сәһвә јол вермәмишдир.

Амма дәлилләрин мәншәји бунлардыр:

1)Фәгиһ, Аллаһ-тааланын Гуранда јолладығы кәлмәләрдән хүсуси бир мәна ирадә етдијинә етигады олан һалда Гуранын сорағына ҝедир. Бу әсас ганун һамыја ајдын олдуғуна бахмајараг бәзи гәрб мүтәфәккүр вә идеологларла чох ҹидди фикир ајрылыгларына сәбәб ола биләр. Бәзи һермионотик нәзәријјә тәрәфдарлары мүтәфәккирләрин нәзәринҹә, һәр һансы бир рәссам бир табло чәкәндә ола билсин, сиз о таблоја бахдыгда рәссамын өз гәмини изһар етдијини дејәсиниз, диҝәри рәссамын өз хошһаллығыны бәјан етмәк истәдијини баша дүшә биләр, үчүнҹү шәхс исә таблодан рәссамын әсәбилик һалыны ифадә етмәк истәдијини анлаја биләр. Инди сорушулса ки, һансы һал сәһиһдир? Ҹавабда демәк олар ки, һәр үч нәзәр сәһиһдир. Бу таблодан һәр кәс һансы мәнаны дәрк етсә, һәр бириси өз-өзлүјүндә сәһиһ вә гәбул олунандыр.

Әслиндә бу етигадын мәнасы будур ки, чәкилән таблодан һеч бир мәгсәд јохдур, бунунла да диҝәрләрин бу барәдә нәзәријјәләри арашдырылсын. О, елә бир шеји чәкмишдир ки, һеч бир сон мәнасы јохдур. Она ҝөрә дә һәр ким өз дүнја ҝөрүшүнә, мәдәнијјәтинә вә сәлигәсинә әсасән бу таблодан зеһниндә һансы мәна тәсәввүр етсә, табло һәмин мәнаны верир вә сәһиһдир.

Бу әсаса ҝөрә һәр кәс өз мәдәнијјәтинә[1] вә нәзәринә ујғун диндән вә дини мәтндән һансы мәнаны дәрк етсә вә тәфсир версә өз-өзлүјүндә сәһиһдир. Демәли, дини анлајыш һәр бир әсрә вә һәр бир мүфәссирин зеһинә ујғун мәна олунур. Бәзән, бәзи ислам алимләри арасында бу нәғмә гулаға дәјир ки, Гуран ајәләринин ардында хүсуси бир мәна ҝизләнмәјиб ки, ону ахтарыб кәшф едәк. Бәлкә дә бу мәна о гәдәр ҝенишдир ки, һәр ким истәдији мәнаны ајәләрдән әлә ҝәтирирсә өз-өзлүјүндә сәһиһдир.

Беләликлә, фәгиһ Гурандан мәна вә һөкм әлә ҝәтирмәк истәдикдә бу гануну әсас ҝөтүрмәлидир ки, Аллаһ-таала Гуранда ајәләрдән хүсуси мәна нәзәр алмыш вә ирадә етмишдир. Чүнки, фәгиһин Гурандан шәриәт һөкмләрини әлә ҝәтирмәсиндән мәна будур ки, Аллаһ-таала бу ајәләрдә  вә ифадәләрин батининдә мүәјјән мәналар ирадә етмишдир вә фәгиһин вәзифәси бүтүн елми гүдрәтиндән истифадә едиб бу мәналара ујғун шәриәт һөкмәләрини әлә ҝәтирмәкдир. Бу ҹәһәтдән, фәгиһин Гуранын мәнасыны әлә ҝәтирмәкдә етдији сәһв вә хәта вә ја сәһиһ јолда олмасындан, “дүзҝүн мәнаја ики саваб, һөкмдә хәта үчүн исә бир саваб вар.”[2] – ифадәси ајдын олур.

2.Аллаһ-таала, Гурани-Кәримдә өз һәдәфини бәјан етмәкдә, ән азы һәр бир мүкәлләф үчүн хүсуси тәклифләриндә[3] рәмзи бәјанлардан истифадә етмәмишдир. Әксинә, белә мөвзуларда ағыл саһибләринин гәбул етдији ади јоллардан вә мәналардан истифадә етмишдир. Јәни, Аллаһ-таала өз мәгсәдини инсанлара чатдырмагда ағыл саһибләринин гәбул етдији јолу сечмишдир.

Үсул елминдә кәлмәләрин заһирләринин һөҹҹәт кими олмасы һаггында дејилир: “Сөзләрин заһирләри дәлилдир.” Јәни, ағыл саһибләри, данышанын сөзләринин заһириндән баша дүшүлән мәнаны онун һәдәфи кими гәбул едир. Амма, бу мәтләбин шәриәт саһиби илә нә әлагәси вар? Бу үмуми гануну шәриәт саһиби һаггында неҹә иҹра етмәк олар вә һансы ганун әсасында онун сөзләринин заһириндән әлә ҝәлән мәнаны, онун һәдәфи олдуғуну дәрк етмәк олар? Бу мәналарын шәриәт саһибинә  о вахт аидијјәти олур ки, етигадымызда, Аллаһ-тааланын Гуранда, Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) вә мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) һәмин ағыл саһибләринин гәбул етдији ади јолларла данышмыш олмаларыны әввәлдән гәбул етмиш олаг вә онлар да өз һәдәфләрини хүсуси бир мәна вә рәмзлә ифадә етмәмиш олсунлар. Үмумијјәтлә, ади вә үрфи јолла данышыг тәрзини шәриәт саһибинә нисбәт вермәк о әсасла ола биләр ки, һәгигәтдә шәриәт саһибинин бәјаны әсасән, бу ҹүр ади јолла олмуш олсун.

3.Илаһи ајәләрин мәналарынын ән азы фигһи һөкмләрдә дәрк етмәк шәраитиндән бири  әги нөгтеји нәзәрдән ајәнин назил олма заманыдыр. Јәни, Илаһи һөкмләр елә шәраитдә назил олуб ки, о зәмандакы ҹәмијјәтин мүсәлманлары ади вә үрфи бир јолла илаһи ајәләрин мәналарыны дәрк едирдиләр.  Бунунла да өз тәклифләрини әлә ҝәтирирдиләр. Әҝәр бәзән бу тәклифин дәркиндә чәтинлик чәкирдиләрсә дә бу о мәнада дејилди ки, ону анламырдылар, бәлкә о заманын шуур сәвијјәси вә анлајышы бу сәвијјәдә иди. Амма, заман кечдикҹә ҹәмијәтдә олан елм вә анлајыш, тәзә дәрк шәраитләринин мејдана ҝәлмәси бәзи анлашылмазлыглары арадан апарырды. О заманын инсанлары өзләринин фикри хәта, дәркләри вә гәфләтләринә ҝөрә бәзи мәсәләләрин анламында чәтинлик чәкирдиләр. Јахуд, мәсәләни сәһв баша дүшүрдүләр. Нүмунә үчүн, бәзән рави имам Садиг (әлејһиссалам)-дан нәгл етдији һәдисә өз шәхси нәзәрини дә салырды. Амма, бу ҝүнкү фәгиһ о рәвајәтдән башга шеј анлајыр вә равинин өз нәзәрини гәбул етмир. Һәр һалда фәгиһ өз нәзәрини сәһиһ, равинин нәзәрини исә сәһв вә хәта кими гәләмә верир. Әҝәр инди о фәгиһдән сорушулса ки, мәсум Имамын (әлејһиссалам) зәманәсиндә дејилән  һәдисин мәнасынын зәманәсинин рависи тәрәфиндән сәһв вә хәта олмасыны бу гәдәр фасиләдән сонра неҹа баша дүшмүсүнүз? Фәгиһ ҹаваб верәр ки, мәним һәдисдән анладығым мәнаны һәмин заманда да анламаг оларды вә Имамын (әлејһиссалам) һәдисдә мәгсәди елә һәмин зәманәсинә ҝөрә иди. Амма рави сәһв етмиш вә мәнаны сәһв баша дүшмүшдүр.

Фәгиһ демир ки, мәним бу ҝүн баша дүшдүјүм мәна јалныз бизим өз зәманәмизә аиддир вә һәдисин дејилән заманында диҝәр мәнасы олуб. О, һәдисдән әлә ҝәтирдији мәнаны дејилдији заман гәсд олунан мәнанын јериндә олдуғуну иддиа етмир. Фәгиһ, һәдисдә дәјишән вә һалбаһал олан мәнаны гәбул етмир. О јердә ки, фәгиһ һәдисдән әлә ҝәтирдији мәна кечмишдәки мәна илә мүхалиф олур, кечмишдә дәрк олунан мәнаны сәһв вә хәта кими гәләмә верир. Фәгиһ, һеч вахт динин дәјишән вә һалбаһал олан һөкмләри олмасыны гәбул етмир вә диндән анланылан һәр мәнанын өз јериндә сәһиһ вә шәриәт саһибинин һәдәфи илә ујғун олмасыны мүтләг гәбул етмир. О, мөтәгиддир ки, дин сабитдир. Аллаһын, Рәсулунун (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) вә Имамын  (әлејһиссалам) бујурдуғу һәдисләрдә јалныз бир мәгсәд вә мәнасы вар. Имкан вар ки, фәгиһә о мәна дүзҝүн, ја да сәһв вә хәта илә чатсын.

Әҝәр фәгиһ, иддиа етсә ки, мәним бу ҝүн һәдисдән әлә ҝәтирдијм мәна, мүасир елм вә инкишафдан тәсирләниб вә кечмишдә белә елм вә инкишф олмајыб, бу фикир гәти шәкилдә гәбул олунмур. Сөзүн сирри будур ки, Аллаһ-таала бу һөкмләри бүтүн заманда бүтүн инсанлара бир тәклиф кими бујурмушдур. Һеч дә белә дејил ки, Гуранда хитаб олунан һөкмләр мин ил бундан сонракы инсанлар вә ја мин ил бундан габагкы инсанлар үчүндүр вә Аллаһ-таала бир һөкмдә бир нечә ирадә нәзәрдә тутмуш олсун.[4] О да елә ирадә вә һәдәф ки, заман дәјишдикҹә о ирадә дә замана вә мәдәнијјәтләрә ујғун дәјишмиш олсун.

Бизим кечмишдәкиндән дә чох бу ҝүн үсул елминә еһтијаҹымызын олмасынын сәбәби будур ки, биз, Гуранын назил олма заманындан вә ја һәдисин сөјләнилмә тарихиндән чох узаглашмышыг.  О вахтын инсанлары шәриәт саһибинин бујурдуғу һөкмләрин назил вә бәјан олма заманында јашадыгларына ҝөрә ајә вә һәдисләрдән неҹә лазымдырса мәнаны дәрк етмишләр. Амма, бу ҝүн елми-мәдәни саһәдә олан мүһүм дәјишиклик, үммәтлә шәриәт саһиби (Пејғәмбәр вә ја Имам) арасында әлагәнин гырылмасы һәр бир һөкмүн мәнасыны олдуғу кими дәрк етмәјин чох чәтинләшдириб. Даһа доғрусу, бу шәраит вә бағлылыг артыг арадан ҝетмишдир. Бу ҹәһәтдән мин ил бундан габаг дејилән бир ајәнин вә ја һәдисин мәнасыны дәгиг әлә ҝәтирмәкдән өтрү үмуми заман вә мәкана бағлы олмајан сөз вә кәлмә елмләри кими килидләрдән истифадә етмәк лазымдыр.

Бу јолла исбат едә биләрик ки, бу ҝүн һәдисдән бу ҝүн әлә ҝәтирдијимиз мәна, о вахт дејилмиш мәна илә ејнидир. Бу, үсул елминдә сөзләр вә кәлмәләр һаггында бәһс олунан һәмин ганундур.[5]

4. Бир чох ајәләрин хүсуси назил олма шәни олмасы вә һансыса бир һадисә илә бағлы олмасына бахмајараг, Гунанын ајәләринин мәнасы назил олдуғу замана мәхсус дејил. Лакин, фәгиһ бу һадисә вә ја ајәнин назил олма сәбәбиндән өз суалларына ҹаваб тапмагдан өтрү бәһрәләнир вә бу ајәләрә вахты кечмиш ајәләр кими бахмыр. Чүнки, о, бу әсасы гәбул етмишдир ки, Гуран ајәләри хүсуси бир замана бағлы дејил вә ајәнин үмуми мәнасы нә гәдәр ки, нәсх (һөкм ләғв) олунмајыб  бүтүн заман вә мәканлара аиддир. Башга сөзлә десәк, Гуран ајәләри вә онда олан һөкмләр үмумдүнја сәвијјәлидир. Бу мөвзуда диггәт вә дәрин тәфәккүр сәбәб олур ки, шәриәтдә “сабит вә дәјишән һөкмләр” бәһси ачылмыш олсун. Ајәтуллаһ Хомејни (рәһәмтуллаһ) бу бәһсдән “иҹтиһадда заман вә мәканын ролу” үнваны илә ад апармышдыр.

Амма, шәриәтдә сабит вә дәјишән һөкмләр нәзәријјәсинин неҹә мејдана ҝәлмәси, бәзән һөкмләрин үмумдүнјәви олмасы гануну, сабит һөкмләрдән истисна едилмәси вә бәзи һөкмләрин јалныз хүсуси заман вә мәкана аид олунмасы гәбул олунур. Бу елә бир мөвзудур ки, даһа ҝениш бәһсә еһтијаҹ вар. Гыса шәкилдә бу суалын ҹавабыны белә вермәк олар ки, дәјишән вә хүсуси мөвгеијјәтә малик һөкмләр әслиндә, сабит вә үмумидүнјәви һөкмләрдән мәншәләнир. Чүнки, о һөкмләр сабит вә хүсуси шәраитләр мејарына әсасән шәриәт тәрәфиндән верилмишдир.

“Дәјишән вә сабит һөкмләр” кечмиш фәгиһләриндә тәфәккүрләриндә олмуш, дәјишән һөкмләр мәһдуд шәкилдә олса да гәбул олунмушдур. Лакин, динин әсас вә әксәр һөкмләрини сабит гәбул етдикләринә ҝөрә белә һөкмләрлә растлашдыгда динин һөкмләринин сабит вә ја дәјишән олмасы бәһсини чох да ҝениш шәкилдә ачыгламамышлар. Өз бәһсләриндә, јалныз “динин һөкмләрин әкси исбат олунмајынҹа һәмишә сабитдир”   ганунуну әсас тутмушлар. [6]

Даһа чох мәлумат үчүн:

Һади Теһрани, Мәһди, Мәбани кәлами иҹтиһад, Муәссисеји фәрһәнҝи ханеји хирәд, Гум, биринҹи чап, 1377.