Cəmiyyətdə mövcud olan təşəkküllər və icmaları hökumətlə vətəndaşlar arasındadırlar, mədəni quruluşlar deyildir. Cəmiyyətin mədəni təşkilatları müstəqil təşkilatlardır ki, cəmiyyətin ümumi sahəsində məsələlər və mövzular haqqında fəaliyyət göstərirlər. Ona görə bu təşkilatlar müstəqil mahiyyətə və xislətlərə sahib olmalıdırlar. Belə quruluşlar nəticədə hökumətlə müstəqil ictimai təşkilatlar arasında danışıq prosesini formalaşdırır. Elə bir şəraitdə inkişaf edirlər ki, onların varlığı və genişlənməsi iqtidar hökuməti üçün təhdid sayılmır.[1]

Dini bir cəmiyyətdə ki, xalq dini göstərişlərə bağlıdırlar, mədəni təşkilatlarda dini cəhətdən qabaqcıldırlar. Bunlar dini cəmiyyətlərin fikri hərəkətlərində, mühüm rol oynayırlar. Bir cürə ki, hər nə qədər cəmiyyət dindar olsa bir o qədər də mədəni təşkilatların nüfuzu çox olacaq. Habelə hər nə qədər bu təşkilatlar dövlətdən müstəqil olsalar, bir cəmiyyət düzəltməkdə təsirli olacaqlar. Mədəni dini təşkilatlar; əksərən keçmiş dövürlərə bağlıdırlar, buna baxmayaraq cəmiyyətin təzə fikrli və ziyali qüvvələrində, onların nüfuzları var.

İranda mədəni təşkilatların mahiyyəti:

İran xalqının məlumat səviyyəsi yuxarı olduğu üçün və dindar məzhəbçi olduqlarına görə dini mədəni təşkilatlar qədimdən bu cəmiyyətdə fəal olub və digər mədəni təşkilatlara nisbət çox qədim tarixə malikdirlər. Müxtəlif siyasi və ictimai sahələrdə öz rollarını ifa ediblər. Futut, Əyaran, xanqahlar, mədəni təşəkküllər, əzadarlıq heyətlər, məscid və hətta bazar kimi bəzi təşkilatlar, iran cəmiyyətində fəal mədəni təşkilarlar olub və müxtəlif dövlətlərlə fərqli münasibətdə olublar. Dövlətlərində bu dini mədəni təşkilatlarla rəftarı bir olmayıb. Müxtəlif zamanlarda bu təşkilatlarla müxtəlif davranışlar baş beribdir. Bəzən onlarla yaxşı davranıb hətta onları gücləndiriblər, bəzəndə onlara qarşı, çıxıb fəaliyyətlərin məhdudlaşdırıblar. Həqiqətdə bu təşkilatların fəaliyyət azadlığı onların fəaliyyət qabaqcıllığıyla birbaşa əlaqədar olubdur. Hər nə qədər onların fəaliyyəti siyasiləşirdisə onlarla düşmənçilik və ziddiyyət çoxalırdı. Necə ki, İxvanus- səfa fikri və fəlsəfi qiyamı siyasiləşən zaman hökumət tərəfindən şiddətə məruz qaldı. Bir halda ki, xanlıqlar həmişə onların himayəsi altında idi və onlara az toxunulurdu. Çünki siyasi rolları və fəaliyyətləri çox az idi.

Bu təşkilatlar həmişə İranlılar arasında xüsusi baxışı gücləndiriblər. Bir tərəfdən siyasi mövqeyləri olub (əlbəttə müxtəlif dövrlərdə fərqli hədəflərə sahib olublar) digər tərəfdən bu təşkilatlar cəmiyyətdə dini dəyərləri gücləndiriblər ki, bu məsələnin İran cəmiyyətində mövzu olan bəzi dinlərin və inancların güclənməsində mühüm təsiri olubdur. Bəlkə demək olar ki, qədim deövrlərdə insanların dini şəxsiyyətləri sayir şəxsiyyətlərinə üstünlük təşkil edirdi, dini təşkilatlar cəmiyyətdə insanlara istiqamət verməkdə təsirli rol ifa edirdilər. O dövrdə mövcud olan mədəni təşkilatlar bütün cəmiyyətə nisbət fərqli deyillər. Nəticədə, həqiqətdə dövlət xalqla onların arasında olan təşkilatlar demək olar ki, bir idilər, bəlkə buna görə onların arasında o qədərsə döyüş olmayıbdır.

İranda mədəni təşkilatların əsas xüsusiyyatlarından biri şəriətə əsaslanmaq və şəriətin zahirinə söykənməkdir. Buna əsasən İslam inqilabının qələbəsindən qabaq, qeyd olunan şərait İran cəmiyyətində müstəqil mədəni təşkilatların formalaşdırılmağı üçün qarşıya çıxmayıbdır. Çünki inqilabdan əvvəl bu təşkilatlar dövlətlə ziddiyyətdə idilər. Amma İslam inqilabının qələbəsindən və İslam hökumətinin təşkilatından sonra bu təşkilatlar çox inkişaf edib və öz yerlərini tapıblar.

Bunu qeyd etmək lazımdır ki, İrandakı mədəni dini təşkilatlar, digər təşkilatlar kimi, təqribən siyasidirlər. Yəni bir növ özləri üçün siyasi rolları var ki, dövlətlə həmkarlıq göstərirlər. Bu cəhətdən dini fəaliyyət səviyyəsində dayanmırlar və həmişə özlərini siyasi səhnədə təsirli göstərirlər.

İslam hökumətində dini mədəni təşkilatları müxtəlif ümumi sahələrdə görmək olar; misal üçün iqtisadi sahədə vəqf təşkilatı bir mədəni dini təşkilatdır, yaxud etiqadi sahədə məcid və hözə təşkilatı mühüm dini və mədəni təşkilatlardırlar. Dini mədəni sahələrdə əzadarlıq heyətləri kimi təşkilatlar bizim cəmiyyətdə təsirli təşkilatlardandır.

İranda mədəni dini təşkilatların çoxuna nəzər salanda görsənir ki, bu təşkilatların hamısı xüsusi ayinlər, adətlərə, təlimlərə və əxlaqa dəvət edir ki, dindar insanların istəkləriylə uyğundur.[2]

İslam inqilabından sonrakı mədəni təşkilatlar

İslam inqilabı İranda əsas dəyişiklik istəyirdi. Müsəlman qüvvələr əsas qüdrəti əldə edəndən sonra xalqın ictimai, mədəni, etiqadi, siyasi həyatını təfsie etmək üçün ardıcıl çalışdılar. Nəticədə dövlət inqilabdan sonra əksərən mədəni işlərin konturolun əldə etdi. Buna əsasən İranda dini mədəni təşkilatlar ki, İslam inqilabından əvvəl hakim rejimlə döyüşürdülər, İslam inqilabından sonra hidayət işlərin öhdəyə alır dövlətdən himayət edirlər. İranda dini hakimiyyət dini mədəni təşkilatların işlərində və hədəflərində mühüm dəyişiklilıər etdi. Mədəni təşkilat olaraq onların mövqeyin gücləndirdi. Onları İranda böyük dövlərin bir hissəsinə çevirdi. İslamın müqəddəs hədəflərini irəliyə aparmaq üçün və inqilaba vəfalı xalqa xidmət etmək üçün dövlətlə həmkarlığa hazırlayıbdır.

İslam inqilabından əvvəl dini mədəni təşkilatlar hakim rejimlə zidd olduqları üçün xalq arasında çox nüfuz tapdılar. Amma İslam inqilabından sonra bu təşkilatlar dövlətlə həmrəy olduqları üçün təzə yaranan təşkilatlarda İslam cəmiyyəti dövlətiylə həmrəydirlər.

İranda İslam inqilabının qələbəsindən sonra dövlət məscidlər, məzhəbi heyətlər kimi təşkilatları nəin ki, öz rəqibi bilmədi, bəlkə onları öz xidmətində bilir. Bütün bu dini mədəni təşkilatları istər elmi hozələri, məscidlər, hüseyniyyələri, vəqfi və... öz himayəsi altına alıb və onlardan intizarı var ki, xalqa və dövlətə xidmət etməkdə çox çalışırlar.

Hər halda İslam inqilabının qələbəsindən sonra qüdrət mərkəzində dini rəhbərlər qərar tutandan sonra, dini mədəni təşkilatlardan bir çoxu öz həqiqi məhumlarını əldə etdilər. Bu məsələ bir tərəfdən dövlətin mədəni işlərini kontrolunu çalışmağına qayıdır, digər tərəfdən dini mədəni təşkilatların İslam inqilabından sonra hakim olan siyasi təfəkkürlə həmfikir olmasına qayıdır.

Bu məsələ cümə camaat İmamları şurası, məscidlər idarəsi, böyük slam mərkəzi, müxtəlif təhsil mərkəzində vəliyyi fəqihin nümayəndəlik təşkilatları, universitetlərin, hərbçilik, elmi hozələrion müdiriyyət və mali işlərində müdaxilə və digər yerlərin təşkil olmasına səbəb oldu. Dövlətlə məscidlər, hüseyniyyələr, məzhəbi heyətlər kimi dini mədəni təşkilatlar arasında həmrəylik vücuda gətirdi.

Dini mədəni təşkilatlarda yuxarıdakı dəyişikliklərlə, ictimai səviyyədə digər dəyişikliklər qarşıya çıxdı və İslam inqilabından sonra məsəni dini təşkilatlarla münasib həmrəylik yarandı.[3]