جستجوی پیشرفته
بازدید
16801
آخرین بروزرسانی: 1402/10/01
خلاصه پرسش
جایگاه نهادهای مدنی در حکومت اسلامی چیست؟
پرسش
جایگاه نهادهای مدنی در حکومت اسلامی چیست؟
پاسخ اجمالی

به مجموعه تشکّل‏ها و اجتماعات موجود در جامعه که در حدّ فاصل میان توده شهروندان و حکومت قرار گرفته‏اند، نهادهای مدنی گفته می‏شود. تعاونی‏های روستایی و شهری، اتحادیه‏های صنفی، باشگاه‏های ورزشی، اجتماعات محلی و انجمن‏های حرفه‏ای (مانند انجمن اولیا و مربیان) و ... نمونه‏هایی از نهادهای مدنی به شمار می‏آیند. یکی از امتیازهای اساسی نظام‏های مردم سالار، وجود نهادهای مدنی در این گونه نظام‏ها است و به دلیل آن که همه افراد جامعه دارای هر شغل و کاری که باشند می‏توانند به نوعی در این نهادها عضو باشند، نهادهای مدنی به عنوان منبعی برای سرمایه اجتماعی، قابل توجه‏اند.

 

هنجارها و ارزش‏های مرتبط با این پیوندها برای مردم و در مقیاس وسیع‏تر برای جامعه دارای پیامدهای مهمی می‏باشد که هم باعث ایجاد منافع خصوصی و هم منافع عمومی می‏گردد، به نحوی که اوضاع را جهت همکاری و مشارکت و تعاون بین اعضا، بهبود می‏بخشد.

 

چنین نهادهایی در نتیجه ایجاد فرایند تعامل و گفت و گو میان حکومت و نهادهای اجتماعی مستقل شکل می‏گیرند. و در شرایطی رشد می کنند که وجود و گسترش آنها تهدیدی برای مشروعیت و اقتدار حکومت به شمار نیایند.

 

این نهادها ضمن ایجاد سرمایه اجتماعی می‏توانند با انتخاب نماینده‏ای از درون خود، به صورت غیر مستقیم با دولت در ارتباط باشند که این خود می‏تواند به وجود آورنده یک سرمایه اجتماعی از نوع اتحاد و همبستگی بین دولت و ملت باشد که در نتیجه، ثبات سیاسی و اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.

 

در یک جامعه دینی که مردم به دستورات دینی پایبند باشند نهاد های مدنی نیز صبغه دینی دارند. و نقش مهمی در هویت و سمت و سوی فکری جوامع دینی، ایفا می کنند. نهادهای مدنی دینی در ایران، که قبل از انقلاب اسلامی کارکردی ستیزه جویانه با رژیم حاکم داشتند، پس از انقلاب اسلامی کارکردی هدایت گرانه و حمایت گرایانه از نظام داشته است.

پاسخ تفصیلی

به مجموعه تشکّل‏ها و اجتماعات موجود در جامعه که در حدّ فاصل میان توده شهروندان(مردم) و حکومت قرار گرفته‏اند، نهادهای مدنی گفته می‏شود. نهادهای مدنی جامعه، نهادهای مستقلی هستند که به بحث و اقدام در زمینه موضوعات و مسائل موجود در حوزه عمومی جامعه می‏پردازند. پس لازم است که دارای ماهیت و خصلت های مستقل باشند. چنین نهادهایی در نتیجه ایجاد فرایند تعامل و گفت و گو میان حکومت و نهادهای اجتماعی مستقل شکل می‏گیرند و در شرایطی رشد می‏یابند که وجود و گسترش شان تهدیدی برای مشروعیت و اقتدار حکومت به شمار نیاید[1].

 

در یک جامعه دینی که مردم به دستورات دینی پایبند باشند نهاد های مدنی نیز صبغه دینی دارند. و نقش مهمی در هویت و سمت و سوی فکری جوامع دینی، ایفا می‏کنند.به نحوی که هر چه جامعه دینی‏تر باشد، تأثیرگذاری و نفوذ این نهادهای مدنی دینی بیشتر خواهد بود، همچنین هر چه این نهادها از دولت ها مستقل‏تر باشند، کارکرد مؤثرتری در ساختن یک جامعه خواهند داشت .همچنین نهادهای مدنی دینی؛ تا حد زیادی متعلق به دوران‏های گذشته هستند با این حال نفوذ آنها در این نیروهای فکری جدید، و نیروهای تحصیل کرده و دارای افکار جدید در جامعه اثر گذار است.

 

ماهیت نهادهای مدنی در ایران:

 

به دلیل مذهبی بودن و بالا بودن سطح آگاهی های مردم ایران، نهادهای دینی مدنی از دیر باز در این جامعه فعال بوده و نسبت به دیگر نهادهای مدنی، بسیار قدیمی‏تر هستند.  و نقش خود را در حوزه‏های مختلف سیاسی و اجتماعی ایفاء کرده اند. نهادهایی چون نهاد فتوت و نهاد عیاران، خانقاه‏ها، تشکل‏های فرهنگی، هیأت‏های تعزیه، هیأت‏های عزاداری، مسجد و حتی برخی نهادهای صنفی چون بازار، از نهادهای مدنی فعال در جامعه ایرانی بوده و با دولت های مختلف تعامل های متفاوتی داشته اند. برخورد دولت‏ها با این نهادهای مدنی دینی نیز یک دست نبوده است و در مقاطع مختلف، برخوردهای گوناگونی با این نهادها صورت گرفته، گاه با سازگاری و تساهل با آنها برخورد شده و حتی تایید و تقویت شده‏اند و گاهی با آنها مخالفت شده و فعالیت آنها محدود شده است. در واقع میزان آزادی عمل این نهادها، با صبغه فعالیت آنها ارتباط مستقیم داشته است؛ هر چه فعالیت آنها رنگ و بوی سیاسی به خود می‏گرفت، مخالفت و دشمنی با آنها بیشتر می‏شد، چنان که نهضت فکری و فلسفی اخوان الصفا، زمانی که قالب رقیب سیاسی گرفت، به شدت از سوی حکومت وقت مورد تعرض قرار گرفت. در حالی که خانقاه‏ها، به دلایلی همواره تحت حمایت ارباب قدرت قرار داشتند و کمتر تعرضی به آنها صورت می‏گرفته است، چرا که کمترین نقش سیاسی را ایفا می‏کردند.

 

این نهادها همواره نگرش هویتی خاصی را در بین ایرانیان تقویت کرده‏اند که از یک سو، جهت‏گیری سیاسی داشته (که البته در دوره‏های مختلف با اهداف متفاوتی پی‏گیری شده است) و از سوی دیگر، این نهادها برداشتی تعبدی را از دین و اصول و ارزش‏های دینی در جامعه تقویت کرده‏اند که این مسئله تأثیر مهمی بر تقویت برخی باورها و آیین‏ها و رسوم موجود در جامعه ایران داشته است. شاید بتوان گفت در دوران قدیم که هویت دینی افراد بر سایر وجوه هویتی آنان غالب بود نهادهای دینی نقش مؤثری در جهت دادن به هویت افراد جامعه ایفا می‏کردند. و از آنجا که نهادهای مدنی موجود در آن دوران، اساساً هویت متفاوتی نسبت به کل جامعه نداشتند و در نتیجه، در واقع دولت، مردم و نهادهای واسط بین آنها کما بیش از هویت واحدی برخوردار بودند و شاید به همین دلیل نزاع چندانی بین آنان وجود نداشته است.

 

یکی از ویژگی‏های اساسی نهادهای مدنی در ایران، شریعت محوری و تمسک با ظواهر شریعت است. به همین دلیل قبل از پیروزی انقلاب اسلامی هیچ گاه، شرایط یاد شده برای شکل‏گیری نهادهای مدنی مستقل در جامعه ایران به وجود نیامده است؛ زیرا پیش از انقلاب این نهادها در ضدیت با دولت قرار داشتند؛ ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی این نهادها تا حد زیادی رشد کرده و جایگاه خود را پیدا کردند.

 

باید گفت که نهادهای دینی مدنی در ایران، همانند دیگر نهادها، تقریبا سیاسی هستند؛ یعنی به نوعی برای خود نقش سیاسی دارند که به صورت همکاری با دولت نمود دارند؛ از این رو، آنان خود را در سطح هنجار سازی دینی متوقف نمی‏سازند و همواره خود را در عرصه سیاسی اثر گذار تلقی می‏کنند.

 

در حکومت اسلامی نهادهای مدنی دینی را در حوزه عام مختلفی می‏توان دید؛ برای مثال در حوزه اقتصادی، نهاد وقف یک نهاد دینی مدنی است یا در حوزه اعتقادی، نهاد حوزه و مسجد، از نهادهای مهم دینی و مدنی هستند یا در حوزه‏های فرهنگ دینی نهادهایی چون هیأت‏های عزاداری و هیأت‏های تعزیه، از نهادهای مؤثر بر جامعه ما هستند.

 

نگاهی به اغلب نهادهای دینی مدنی در ایران نشان می‏دهد که همگی این نهادها تعلق به اخلاق، تعالیم، آداب و آیین‏های خاصی را تشویق می‏کنند که با خواسته‏های انسان‏های مذهبی و آگاه قرابت دارد و تقریباً همه این نهادها متعلق به گفتمان تعبدی است.[2]

 

نهادهای مدنی پس از انقلاب اسلامی

 

انقلاب اسلامی به دنبال تغییر اساسی و بنیادین در جامعه ایران بود، پس از آنکه نیروهای مسلمان قدرت سیاسی را در دست گرفتند، تلاش پیگیری برای تفسیر حیات اجتماعی، فرهنگ و اعتقادات سیاسی اجتماعی مردم شروع کردند که در نتیجه دولت پس از انقلاب تا اندازه زیادی کنترل امور فرهنگی را هم در دست گرفت بر این اساس، نهادهای مدنی دینی در ایران، که قبل از انقلاب اسلامی کارکردی ستیزه جویانه با رژیم حاکم داشتند، پس از انقلاب اسلامی کارکردی هدایت گرانه و حمایت گرایانه از نظام داشته است .و به تبع حاکمیت دولت دینی در ایران، تحولات مهمی در جایگاه و کارکردها و اهداف نهادهای مدنی دینی به وقوع پیوست و تا اندازه زیادی موقعیت آنها را به عنوان نهادهای مدنی تقویت کرده، آنان را به جزیی کارساز از پیکره بزرگ دولت در ایران تبدیل، و همگام با دولت، برای پیشبرد اهداف مقدس اسلامی و خدمتگزاری به مردم وفادار به انقلاب آماده نموده است.

 

پیش از انقلاب اسلامی نهادهای مدنی دینی، به دلیل ضدیتی که با رژیم حاکم داشتند، نفوذ زیادی در بین مردم پیدا کردند و هویت مورد نظر رژیم را در ابعاد مختلف به چالش کشیدند؛ اما پس از انقلاب اسلامی به دلیل همراهی و همدلی و وابستگی این نهادهای دینی مدنی، با دولت حاکم، اتفاقی که پس از انقلاب اسلامی رخ داد، ظهور نهادهای نوپای مردمی، همگام و هماهنگ با دولت جمهوری اسلامی است.

 

دولت پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران نه تنها نهادهایی چون مساجد، هیأت‏های مذهبی را در مقابل خود نمی‏بیند، بلکه آنها را در خدمت مشروعیت و فرهنگ سازی خاص خود می‏داند و همه این نهادهای مدنی دینی، اعم از حوزه‏های علمیه، مساجد، حسینیه‏ها، وقف و... را تحت حمایت خود در آورده، و از آنان انتظار دارد که برای تقویت و افزایش خدمتگزاری دولت به مردم تلاش کنند.

 

در هر حال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با قرار گرفتن رهبران دینی در کانون قدرت سیاسی، بسیاری از نهادهای مدنی دینی مفهوم واقعی خود را بدست آوردند . این مسئله از یک سو به تلاش دولت برای کنترل امور فرهنگی باز می‏گردد و از سوی دیگر، به همفکری عمده نهادهای مدنی دینی با تفکر سیاسی حاکم پس از انقلاب اسلامی مربوط می‏شود.

 

این موضوع موجب تشکیل نهادهای دینی متعددی همچون شورای سیاستگذاری ائمه جمعه و جماعات، مرکز سامان دهی به امور مساجد، مرکز بزرگ اسلامی، نهادهای نمایندگی ولی فقیه در مراکز مختلف آموزشی، دانشگاهی و نظامی، مداخله در امور مالی و مدیریتی حوزه‏های علمیه و موارد دیگری از این قبیل گردید. و هم نوعی همسویی و همگرایی فکری را بین نهادهای دینی مدنی چون هیأت‏های مذهبی، مساجد و حسینیه‏ها و دولت به وجود آورد.

 

با وجود تحولات فوق در نهادهای دینی مدنی، در سطوح اجتماعی تحولات دیگری حادث شده است و همدلی مناسب با نهادهای دینی مدنی پس از انقلاب اسلامی ایجاد شد.[3]

 



[1] نک: زهره مهر نوروزی، سرمایه اجتماعی و نقش نهادها ، حدیث زندگی، بهمن و اسفند 1384، شماره 27.

[2] مقصود رنجبر ، نهادهای مدنی دینی و هویت در ایران / قسمت اول، پگاه حوزه، 17 شهریور 1386، شماره 214.

[3] مقصود رنجبر ، نهادهای مدنی دینی و هویت در ایران / قسمت دوم، پگاه حوزه، 31 شهریور 1386،‌ شماره 215.

 

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • آیا نفس و روح مبتلا به خواب یا مرگ مى‏شود؟
    19017 روح و نفس 1387/02/01
    از مسائلی که از گذشته تا به امروز برای انسان محل بحث و نزاع بود، مسئله روح و حقیقت آن است. آیا حقیقت انسان همین جسم مادی و ظاهری است؟ یا ورای آن چیز دیگری وجود دارد که خواص این جسم ظاهری را ندارد و جنبۀ قدسی دارد. ...
  • آیا پیامبر اسلام(ص) جهاد ابتدایی هم انجام دادند؟
    10858 جهاد 1395/04/09
    مسئله جهاد و نبردهای پیامبر اسلام(ص) در مقابل دشمنان اسلام، از مباحث بسیار مهم تاریخی و کلامی جامعه اسلامی است. در پاسخ به این‌ پرسش که آیا پیامبر اسلام جهاد ابتدایی داشته و یا تمام جنگ‌های میان اسلام و کفار و مشرکان جهاد تدافعی بوده، باید گفت که ...
  • مراد از «صحف الله» چیست؟ آیا فقط پنج پیامبر دارای صحف هستند یا خیر؟
    39586 حدیث 1393/07/20
    خداوند در قرآن چهار کتاب آسمانی به نام‌های قرآن(کتاب مسلمانان)، تورات(کتاب یهودیان)، انجیل(کتاب مسیحیان) و زبور(کتاب حضرت داود) نام می‌برد و در جایی دیگر، اشاره می‌کند که صحیفه‌هایی نیز بر حضرت ابراهیم و موسی(ع) نازل شده است. در روایات نیز به برخی از پیامبران دیگر و نزول کتاب ...
  • معنای «حضانت» چیست؟
    5342 حضانت 1396/11/25
    در بررسی لغوی، «حضانت» از ریشه «حضن» گرفته می‌شود، «حِضن» در لغت به «فاصله زیر بغل تا پهلو» گفته می‌شود و «احتضانک الشیء» به معنای چیزی را حمل کردن و یا در بغل گرفتن است، چنان‌که زن فرزندش را در بغل می‌گیرد و با یک سمت خود به ...
  • معنای «واویلا» و «واویلتا» که در عزاداری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد چیست؟
    12632 لغت شناسی 1395/08/02
    «واویلا»؛ صوت مرکب است و از قطعات (وا + ویل + ا) تشکیل شده است. این کلمه، کلمه افسوسی است برگرفته از زبان عربی که در نوحه و ماتم استعمال می‌کنند. لفظ «وا» حرف ندبه است و ندبه به معنای نوحه ماتم و «ویل» به معنای افسوس و ...
  • آیا حدیثی در مورد منفعت موسیقی موجود هست؟
    49196 Laws and Jurisprudence 1388/08/10
    ارباب لغت در تعریف موسیقی گفته اند: موسیقی مأخوذ ازMoosikaیونانی یاMusicaلاتینی است و ریشه آنMosaیاMisseمی باشد که نام یکی از«نه رب النوع»اساطیری یونان وحامی هنرهای زیبا است. در رسائل اخوان الصفا موسیقی به معنای غناء و موسیقار معادل مغنّی ...
  • تعطیل کردن کلاسهای درس، بدون دلیل منطقی، توسط اساتید و متصدیان دانشگاه چه حکمی دارد؟
    5655 رعایت مقررات و قوانین 1396/06/02
    تعطیل کردن موقت برخی کلاسها توسط نهادهای مسئول می‌تواند حسب مصالح و تحت شرایطی آزاد باشد و اساتید نیز در صورتی که امکان جبرانی وجود داشته و نیز بر خلاف قانون دانشگاه نباشد می‌توانند به چنین کاری اقدام نمایند. اما اگر این تعطیلی‌ها خارج از ضوابط و مقررات ...
  • چطور می‌شود که در قرآن تحریفی رخ نداده باشد در حالی که با عوض کردن مصوت‌ها در زبان عربی معنای جمله عوض می‌شود؟
    20770 علوم قرآنی 1387/09/10
    معانی گوناگونی برای تحریف گفته شده است. علمای اسلام بر عدم وقوع تحریف به نقیصه و زیاده آن در قرآن اتفاق نظر دارند. به این معنا که نه چیزی از قرآن کاسته شده و نه چیزی از خارج به آن اضافه شده که در قرآن اصلی نبوده ...
  • سرقت از حرز شکسته شده، چه حکمی دارد؟
    13133 Laws and Jurisprudence 1388/02/10
    از شرایط قطع ید برای سارق این امور است: 1. بلوغ، 2. عقل، 3. اختیار 4. عدم اضطرار، 5. سارق، هتک حرز کند چه تنها و چه مشترک. 6. کالا را از حرز خارج کند. 7. سارق پدر صاحب مال نباشد. 8. در خفا هتک حرز و سرقت ...

پربازدیدترین ها