Please Wait
7070
Ölü müctəhidə təqlid etməyi caiz bilməyən fəqihlər bir çox dəlillərə istinad etmişlər. Həmin dəlillərdən agah olmaq üçün gərək fiqhi kitablara müraciət olunsun. Amma bu sual digər şəkildə də irəli çəkilə bilər. O da bundan ibarətdir ki, bu qrup müctəhidin nəzərindən belə bir hökmün faydası və həqiqətdə onun fəlsəfəsi nədir?
Bu sualın cavabında bir neçə məsələyə işarə edirik:
1. Dini tələbələrin ictihad məqamına çatmaq məqsədi ilə elm öyrənməkləri elmi-dini hövzələrin qalıb davam etməsinə səbəb olur.
2. Keçmişdəki böyük alimlər bir çox məsələlərə cavab verib şəri problemləri həll etsələr də, lakin bir çox şəri məsələ qalmışdır və bunlar gələcəkdəki müctəhidlərin vasitəsi ilə cavablandırılır.
3. Müsəlmanlar şəxsi və ictimai həyatlarında, dünyada daxili və xarici işlərlə əlaqədar hər gün çoxlu yeni-yeni məsələlərlə qarşılaşırlar. Onlar bu barədə öz vəzifələrinin nə olmasından agah deyildirlər. Bu kimi hallarda gərək diri müctəhidlər və fəqihlər camaatın vəzifəsinin nə olduğunu aydınlaşdırsınlar.
4. Bir çox məsələlər və mövzular günbəgün dəyişilir. Yalnız diri müctəhid zaman və məkan şəraitlərinə diqqət yetirməklə dəyişən mövzunu aydınlaşdıra, ehtiyac duyulan hökmü bəyan edə bilər.
5. İslam elmləri də sair elmlərlə çiyin-çiyinə irəliləməkdədir.
Şiə fəqihlərindən bir çoxu[1] ibtidai olaraq ölü müctəhidə təqlidi caiz bilmir və buyururlar ki, ölü müctəhidə təqlid etmək yalnız “təqliddə qalmaq” şəraitində səhihdir. Yəni müəyyən bir müctəhidin sağlığında ona təqlid edənlər onun vəfatından sonra da diri müctəhidin fətvası və icazəsi ilə ona təqliddə qala bilərlər.
Bizim fəqihlərimiz mərcəyi-təqlidin şərtlərindən biri kimi onun diri olmasını şərt etmiş və ölü müctəhidə təqlidi (ibtidaən) caiz bilməmişlər. Bu barədə onların özlərinin xüsusi fiqhi dəlilləri vardır. Bu dəlillər fiqhə aid olan ixtisasçı bəhslərdə irəli çəkilir. Onun burada bəyan olunması bu məqalənin çərçivəsindən xaricdir. Amma sualda qeyd olunan məsələ digər şəkildə də irəli çəkilə bilər. O da bundan ibarətdir ki, həmin fəqihlərin nəzərindən belə bir hökmün fəlsəfəsi və faydası nədir?
Bu suala cavab vermək məqamında yalnız bu İslam hökmünün bəzi faydalarına işarə edirik:
1. Bu nəzəriyyə dini-elmi hövzələrinin canlı qalmasına, onların günbəgün inkişaf edib rövnəqlənməsinə səbəb olur. Çünki bu nəzəriyyəyə əsasən, ictihad yolu açıq olduğu üçün, yeni şəriət alimlərinin tərbiyə olunması ilə bu sahədə (elmiyyə hövzələrində) yeni-yeni müctəhidlərin və mərcəyi-təqlidlərin yetişməsinə səbəb olur.
2. Keçmiş dövrlərdə mövcud olan şəri problemlərin, çətinliklərin və məsələlərin bir çoxu həmin dövrdəki şəriət alimlərinin tərəfindən cavablandırılmışdır. Lakin o məsələlərin bir çoxu hələ də qalır və gələcək nəsillərin müctəhidi tərəfindən cavablandırılmalıdır. Hətta dünyada elmin inkişafı ilə o zamanlar həll olunmuş bəzi məsələlərə də keçmişdəkilərə nisbətən daha yaxşı və ətraflı cavablar verilməsi mümkündür.
3. Elmiyyə hövzələrində təfsir, fiqh, üsul və s. elmilərin tədris və təlimini nəzərə almaqla, bu elmlər digər elmlərlə çiyin-çiyinə inkişaf edir və təkamülə doğru gedir.
4. Müsəlmanlar hər gün öz şəxsi və ictimai həyatlarında, özlərinin daxili və xarici işlərində yeni-yeni məsələlərə qarşılaşır, yalnız zamanın tələblərinə agah olan fəqih alim onların vəzifəsini aydınlaşdıra bilər. Ümumiyyətlə, rəvayətlərdə qeyd olunduğu kimi, müctəhidə müraciət etməyin səbəbi məhz həmin məsələdir. İmam Zaman (əleyhis-salam) buyurmuşdur:
وَ اَماَّ الْحَوٰادِثُ الْوٰاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهٰا اِلیٰ رُوٰاةِ حَدِیثِنٰا
“Sizin üçün qarşıya çıxan yeni məsələlərdə bizim hədislərimizi rəvayət edənlərə (fəqihlərə) müraciət edin.”[2]
Bu hədisdə deyilən “həvadisul-vaqiə” hər bir zamanda, hər bir əsrdə, ilbəil, hətta günbəgün qarşıya çıxan yeni şəri məsələlərdir və yalnız öz zəmanəsinin tələblərinə agah olan diri fəqih bu kimi məsələləri həll edib lazımınca cavab verə bilər. Fəqihlərin kitablarının araşdırılması göstərir ki, yeni məsələlər camaatın ehtiyaclarına uyğun olaraq və tədrici şəkildə fiqhə daxil olur və fəqihlər də onlara cavab verilər. Uzun və mütəmadi illər boyu fiqh elminin inkişafı müxtəlif əsrlərin fəqihləri tərəfindən hasil olunmuşdur.
5. Keçmiş dövrlərdə mövcud olan mövzulardan bir çoxu dəyişilmiş və başqa mövzulara çevrilmişdir. Yalnız diri müctəhid yeni mövzuların hökmünü dəlillərdən (Quran və hədisdən) çıxararaq bəyan edə bilər.[3]
[1] Bizim nəzərimizcə, əvvəla, ibtidaən ölü müctəhidə təqlid etmək caiz və əgər meyit ələm olarsa, ona təqlid etmək vacibdir. İkincisi, ictimai məsələlərdə yalnız rəhbərə təqlid etmək lazımdır və ictimai işlərdən qeyrilərində rəhbərdən başqasına da təqlid etmək olar.
[2] “Ehticac”, Təbərsi, 2-ci cild, səh. 283
[3] Əlavə məlumat üçün bax: “Dəh qoftar”, Ustad Şəhid Mutəhhəri, “İslamda ictihad prinsipi barədə söhbət”