Təcəlli mövzusu nəzəri irfan mövzularının bəyanında xüsusi əhəmiyyətə sahibdir və vəhdəti şəxsiyyeyi vücud nəzəriyyəsinin təfsir edənidir. Ariflərin (ürəfanın) etiqadı vardır ki, aləm həqqin təcəllasıdır və kamil insanın həqiqəti Allahın ən yüksək təcəllasıdır ki, Allahın ismi əzəmiylə ittihadı vardır.[1] Bu cəhətdən Allahın təcəllası adıyla insanla dünya arasında olan nisbət, İlahi xilafətin və vilayətin Allahdan qeyrisinə olan nisbətidir. Çünki insanın əsil həqiqəti həmin İlahi ruhudur ki, mütəal məbdəə ən yaxın məxluqdur və İlahi ali sifətlərin və gözəl adların özündə birləşdirən tam məzhər və təcəlladır.[2] Təcəlla məsələsindən bu iki sahə yəni insanda və dünyada təcəlla, başqa sözlə desək iki dünya şenasi və epistomologiya sahəsi bir- birləriylə əlaqəlidir və vahid həqiqətdən xəbər verirlər bu cəhətdən insan bütün aləmin xülasəsi, canı və nüsxəsidir kamil insan varlıq aləminin qütbi hesablanır.

Buna baxmayaraq aydındır ki, insanın o sahəsi ki, Allahın təcəllasına və bu məqama sahibdir, insanın həmin əsl həqiqətidir ki, yeri və göyləri təsxir edir. Amma bununla insan öz əsl məqamından " اسفل السافلین" qədər tənəzzül edibdir. Necə ki, Allah Qurani kərimdə buyurur: " لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم* ثم رددناه اسفل سافلین"[3] biz insanı ən yaxşı şəkildə yaratdıq sonra onu ən alçaq mərhələyə çatdırdıq.

O zaman ki, insan öz əsl həqiqətindən tənəzzül edir hər dərəcənin tələbinə uyğun öz varlığına nisbət xüsusi bir təsəvvür tapır ki onun tənəzzül olduğu həmin dərəcənin tələbidir. Bu cəhətdən birinci dərəcədəki onun əmmarə nəfsinin məqamıdır, dünyəvi həyatın zahirinə diqqət edir və öz müyllərindən başqa bir şeyə mərifəti yoxdur. İkinci dərəcə: Əql dərəcəsidir ki, qalan ləzzətləri dərk etməklə əlaqəlidir və heyvaniyyət dərəcəsindən xaricdir. Üçüncü dərəcə: Ruh dərəcəsidir ki, bu dərəcədə qəlb nurani olur insan həqqin hüzuruna xatircəmlik tapır və bütün əşyaları həqqin məzhərində görür. Sonrakı dərəcə: İnsanın "sirr" dərəcəsidir ki, bu dərəcədə özünü Allaha bağlılığın eyni bilir və müstəqil varlıq adlı öz təvəhhümündən (xəyal) xaric olur necə ki, ürəfa müstəqil varlığa qail olmağı insanın ən böyük mərifət günahı bilirlər. İnsanda müstəqillik xəyalının kökləri sirr dərəcəsinə və ondan uca dərəcələrə fəna məqamına yetişənə qədər davam edir. Belə deyil ki, insan həmin əvvəl dərəcələrdə müstəqilliyin yoxluğuna və bağlılığın eyniliyinə şuhudi dərtk tapsın və özünü həqqin təcəllası bilsin. Bəlkə çox vaxt özünü kamil şəkildə müstəqil bilir.

Bu izahla aydın olur ki, insan özünü tanımaq məqamında ümumi şəkildə iki işlə üzləşir: Biri şühud və müvəqqəti mənlik digəri həqiqi və İlahi mənlik. İnsanın müvəqqəti (etibari) mənliyi əmmarə nəfsin idrakından və onun istiqlal tələb edən təfəkküründən artıq bir şey deyil və öz varlığının həqiqətinə nisbət kafirdir. Amma insanın həqiqi mənliyi ki, batini layələrdə şühuda və irfana qaildir, özünü Allaha bağlılığın eyni bilir bu məqamdadır ki, Rəbb bəndənin ürək aynasında təcəlladadır.[4]

Buna əsasən diqqət etmək lazımdır ki, o uca məqam ki, ariflər ona nisbət mərifət tapıblar dünyanı Allahın təcəllası və insanın Allahın ismi əəzəm təcəllası tanıtdırıblar, elə bir iş deyil ki, hər dərəcədə olan insanlar üçün özüdə qəflətlər dünyasında fikri təhlillərin sahələrindədirlər dərk olunsun və yəqini mərifətə çatdırsınlar, baxmayaraq ki, nəzəri cəhətdən ona etiqadları var.

Müşrik insanın təkcə xüsusi yerlərdə bu həqiqət yadına düşür və qəflət yuxusundan oyanır, o yerlər kimi ki, öz yoxluğunu hiss edir və fitrət əhdi peymanın yada gətirir.[5]

Buna əsasən insan adi halda özünü müstəqil dərk edir, bu onun mərifətdən tənəzzülüünün bəlkə öz həqiqətinə nisbət cahilliyinin nəticəsidir. Mərifətsiz insan istiqlalın olmamasından və Allahın təcəlla məqamından təsəvvürü yoxdur.

Burada mümkündür sual oluna ki, bunların arasında nə hikmət var ki, insan adi şəkildə bu mərifətdən biganədir gərək bu kamala yetişsin, olmazdı ki, bu mərifəti əvvəldən özündə tapaydı və özünü bağlılığın eyni və Allahda fani görəydi? Olmazdı ki, Allah imtahansız və bəlasız insanı öz sifətlərinin və işlərinin təcəllası edəydi və xəlifətullahlıq kamalın qəti və məcburi şəkildə ona verəydi, o məqamı heç bir təkamülə və suluka ehtiyac olmadan ona verəydi.

Bu sualın oxşarı çoxdur və müxtəlif ibarətlərlə soruşulur, müxtəlif məktəblərdə bir sıra cavablarla cavablandırılıbdır. Ədliyyə məzhəbi əsasında kəlami cəhətdən yerin göylərin və bütün məxluqatın yaradılışında ədalət hakimdir, varlıq aləmi hər dərəcədə səbəb və nəticə qanunu əsasında qurulubdur. Heç bir hikmətin tələblərindən xaric baş vermir. Belə deyil ki, Allahın qüdrəti və failliyi hikmət nizamından və səbəb nəticə tələblərindən xaric olsun. İnsanın təkümülüdə bu qaydadan müstəsna deyil.

Bu mətləbin fəlsəfi bəyanı məqamında xüsusi şəkildə istedad imkanına söykənilibdir. Bu izahla ki, istedad imkanı mümkünlərdən hər bir şeyin baş verməsinin əsil rukunlarından biridir o olmadan bir şeyin baş verməsi mümkün deyil.

Buna əsasən failin feli qabil istedadın qəbulluğu ilə şərtlənibdir və istedad olmadan reyaksiya iş və təsir qəbul etmək qadağan və qeyri mümkündür. Başqa sözlə desək hər nə qədər fail kamil fəyyazlığa sahib olsa, bu feyz qəbul olunası yolla verilməlidir. Failin felinin keyfiyyəti və kəmiyyəti istedadın və qabiliyyətin keyfiyyətinin, kəmiyyətinin ölçüsünə bağlıdır.[6] Amma bu mətləbin dərinliklərinə irfani mövzularda əl tapmaq olar və bu sualın cavabını ixtiyarin sirrində axtarmaq lazımdır. Bu bəyanla ki, irfan nəzərindən kamalın nəhayəti həqiqət nuruyla İlahi sifətlərin təcəllasıyla və Allah əxlaqıyla əxlaqlanmaqla ittihaddır. Bilirik ki, insani mənliyin maneyinin götürülməsi və rəbbani həqiqətlə həmrəng olmaq haqqında irfan nəzəriyyəsi təkcə eşqin mahiyyətindən fikirləşmək yolu ilə bəyan və təfsir olmağa layiq olacaq. Bu ittihad və təcəlla həqiqətdə aşiqin, məşuqun və eşqin birliyindən başqa bir şey deyil ki, bütün təcəlla və məzhəriyyət dərəcələrində ülfət əsası hesablanır.

Buna əsasən əgər Allah təcəllası olmaq və fəlsəfi təbirlə Allaha bağlılığın eyni olmaq və etibarlı varlıqdan keçmək həmin eşqdə fani olmaq olsa, aydındır ki, ixtiyar sahəsini nəzərə almadan mənası olmayacaq. Eşqdə tələb bəlalar olmadan sırf vermək (əta) adıyla ittihad təsəvvür etmək, bir halda ki, iş və təsir Allah tərəfindəndir və heç bir reyaksiya yoxdur bu hər qədəcədə eşq həqiqətiylə ziddiyyəti vardır. Allah bundan daha müqəddəsdir ki, bir məxluqu məcbur və ixtiyari olmadan eşq məqamında fani etsin. Xilafət hadisəsidə eşq və ixtiyar yolundan başqa mümkün deyil.

Bu həqiqəti daha aydın başa düşmək üçün Quranda həzrəti Adəmin (ə) dastanına işarə etmək olar. Bilirik ki, Allah mələkləri Adəmin qarşısında səcdəyə əmr olundular: Çünki İlahi ruhu daşıyırdı və İlahi xəlifəlik məqamına bilqüvvə sahib idi. Amma bu məqamın kamil şəkildə zahir olması bir sıra imtahanlardan sonra idi ki, keşirddi və bu İlahi eşq gövhərin özündə təcrübə ilə tapdı və aşkar etdi.

Başqa ibarətlə desək hər çənd Allah xilafətullah məqamın Adəmə verdi, amma imtahan olunmayana qədər bu əmanətin və Allah gövhərinin dəyərindən xəbərdar olmamışdı.Quran buyurur: " حملها الانسان انه کان ظلوما جهولا"[7] İnsan İlahi əmanəti qəbul etdi bir haldakı zalım və cahil idi. Qadağan ağacla imtahan olandan sonra və ayrılığı dadandan sonra idi ki, özünə və öz Allahına tam arlığıyla qayıtdı və o məqamı özündə kamil feyillətlə tapdı, kamil şəkildə təcrübə edib əbədi cənnətə nail oldu ki, daha kamil mərifət və irfandan sonra oaradan çıxmaq imkanı yoxdur. Bu dastan bütün insanlarındır və onda əsil nöqtə İlahi əmanətin qəbulunda və bu məqama nisbət kamil mərifətdir nə üçün onun Allah tərəfindən əta olması. Çünki Allahın fəyyazlığında və gözəl təqdirdə nöqsan yoxdur. Bu mərifət təkamül olmadan və agahlıq olmasa, əgər bu məqam insana verilsə də yenə sadəliklə onu əldən verəcək və onu müxtəlif dünyəvi nəfsani təcrübələrlə raslaşanda unudacaq. O zamana qədər ki, öz həqiqi məqamına nisbət bəlaların qucağında kamil şəkildə agahlıq tapsın, hər halda bu agahlıq bəndənin öz ixtiyar yoluyla baş verir.