Suala dəqiq cavab vermək ücün onun üc hissədən təşgil olduğunu nəzərdə tutub bu mərhələylə onu cavablandırırq.

1. Bir mənalı olaraq “Əliyyən vəliyullah” sözünü demək düzgündürmü yoxsa əbəs söz işlədirik?
2. Əgər qəbul etsək ki, düzgündür. Azanın bir hissəsidirmi?
3. Əgər azanın bir hissəsi deyildirsə, azan niyyəti olmadan onu azanda oxumağın eybi vardırmı?

Sualın birinci hissəsinin cavabı ücün, lazımdır ki, “vəli” kəlməsinin mənalarına işarə edək.

“Vəli” kəlməsinin Mənası:

Vəli kəlməsi bir cox mənalara malikdir ki, onlardan ən cox əhəmiyyət daşıyan mənalarına işarə edirik.

A: Rəhbər və himayəci; ocür ki, quranın bir cox ayələrində “vəli” kəlməsi bu mənadə istifadə olunmüşdur; o cümlədən: Onlar üçün ondan (Allahdan) başqa vəli (rəhbər, sərpərəst) və şəfaətci yoxdur.[1]

B: Dost mənasında[2], əlbətdə yenə də quranda bu mənada istifadə olunmuşdur; misal üçün: (Ey Məhəmməd) yaxşılıqla- pislik eyni ola bilməz ! (ey mömün kimsə) sən (pisliyi) yaxşılıqla dəf et! Belə olduqda aranızda düşmənçilik olan şəxsi sanki yaxın bir dost görərsən![3]

C: Yavər və köməkci mənasında[4]: Qurani- Kərim buyurur: İmanlı kişilər və qadınlar, bir- birlərinin yavər və köməkciləridirlər.[5]

Şübsəsiz ki, bəyin olunan mənalaran “Vəliyullah” Sözünün mömünlər ücün ikinci və ücüncü mənada (dost və yavər) işlədilməsinin də hec bir eybi yoxdur, bəlkə şiə və sünnü rəvayətlərində də bu mənada istifadə olunmuşdur.[6] Amma birinci məna barəsində demək lazımdır bir cox rəvayətlər vardır ki: Əlinin Rəhbəri, vəli və hərbir insanın malında huququ olduğunu bildirir cunki, islam peyğəmbəri də bu cür idi. Əlbətdə Əli (ə) vəliyullahdır yəni Əli Allah tərəfindən ümmətin rəhbəri və vəlisi təyin olunmuşdur. O cür ki, istifadə olunur “Məhəmməd rəsulullah” yəni Məhəmməd Allah tərəfindən göndərilən peyğəmbərdir.

Amma “Əliyyən vəliyullah” cümləsini demək azandan hesab olunur ya xeyir? Əhli- beyitdən bizə catan rəvayətlərə əsasən azana on səkkiz cümlədənibarətdir o cümlələr bunlardır:

«اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ حَيَّ عَلَى الصَّلَاةِ حَيَّ عَلَى الصَّلَاةِ حَيَّ عَلَى الْفَلَاحِ حَيَّ عَلَى الْفَلَاحِ حَيَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ حَيَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»

Allahu Əkbər, Allahu əkbər, Allahu Əkbər, Allahu Əkbər, Əşhədu Ənla ilahə illəllah, Əşhədu ənla ilahə illəllah, Əşhədu ənnə məhəmmədən rəsulullah, Əşhədu ənnə Məhəmmədən rədulullah, həyyə ələs- səlat, həyyə ələs- səlat, həyyə ələl fəlah, həyyə ələl fəlah, həyyə əla xəyril əməl, həyyə əla xəyril əməl, Allahu Əkbər, Allahu əkbər, la İlahə illəllah.[7]

Bəs “Əşhdu ənnə Əliyyən vəliyullah” cümləsi yəni ücüncü şəhadət azanın bir hissəsi deyil, odur ki, şiə fiqh alimləri də bu rəvayətlərə əsasən onun azanın bir hissəsi olmadığını bildirirlər.

İmam Xumeyni bu barədə buyurur: Azan on səkkiz cümlədən ibarətdir:

«اللَّهُ أَكْبَرُ»

Allahu Əkbər dörd dəfə

«اشْهَدُ انْ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، اشْهَدُ انَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ، حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ، حَىَّ عَلى‏ خَيْرِ الْعَمَلِ، اللَّهُ أَكْبَرُ، لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ»

Əşhədu ənla ilahə illəllah, Əşhədu ənnə məhəmmədən rəsulullah, həyyə ələs- səlat, həyyə ələl fəlah, həyyə əla xəyril əməl, Allahu əkbər, la İlahə illəllah” hər biri iki dəfə. Sonra buyurur:

«اشْهَدُ انَّ عَلِيّاً وَلِيُّ اللَّهِ»

“Əşhədu ənnə Əliyyən vəliyullah azan və iqamədən hesab olunmur.[8]

Amma “Əşhədu ənnə əliyyən vəliyullah, azanda demək, bir nöqsan yaradırmı? Şübhəsiz ki, azanın bir hissəsi olmayaraq onu demək heç bir nöqsan yaratmır. Bəziləri deyirlər, bir cür deyilsə ki, azan və iqaməylə fərqi bilinsin, bəs bu zaman hec bir nöqsanı yoxdur.[9]

Bəs şübhə bucür yarana bilər ki, mümkündür onu demək bidət (dinə əlavə etmək) sayılsın.

Lakin bu nöqtəni nəzərə alaraq, bidət sözünün mənasında yazmışdılar: Dində olmayan bir şeyi dinə əlavə etmək,[10] əgər bir şəxs onu azanın bir hissəsi bilsə və azanda desə bidət və haramdır. Lakin şiə fəqihlərindən hec bir kəs bu cümləni azanın bir hissəsi olduğunu bildirmir və əgər deyilərsə mümkün olduğu müqdarda azandan fərqli olsun; bunun ücün də bu cümləni demək bidət deyil və hec bir nöqsana səbəb olmur.

Bu rəvayətlərdən əlavə bəzi rəvayətlərlə də qarşılaşırıq ki, şəhadət verdiyimiz zaman peyğəmbərin risalətinə və Həzrət Əlinin vilayətinə də şəhadət verməyə təkid olunur.

Bir sözlə şiə alimlərinin ücüncü şəhadətin deyilməsinin illətini, onun azanın bir hissəsi olmadığı kimi hesab edirlər, rəvayətlərə əsasəndir ki, aşkar olaraq deyirlər: Hər an tohid və peyğəmbərin risalətinə şəhadət verdiniz, Əli ibni Əbitalibin (ə) də vilayətinə şəhadət verin. Bu rəvayət mütləq olduğu və hec bir qeyid gətirmədiyi ücün, azana da şamil olur. Bəs hər zəman tohid və peyğəmbərin (s) risalətinə şəhadət verilərsə, Əlinin (ə) vilayətinə də şəhadət verilir, bu isə azanın bir hissəsi olmadığına dəlalət edir.

O cümlədən şiə rəvayətlərində vardır ki, ücüncü şəhadət azanda təyin möhrünü vurur,[11]

Bunun ücündə azan və təlqində “əşhədu ənnə Əliyyən vəliyullah” cümləsini Əlinin (ə) məqam və mənzilətini nəzərə alaraq[12] təbərrük və qürbət niyyətiylə deməyin hec bir eybi yoxdur. Qeyid etmək lazımdır bir cox sünnü alimləri iddia edirlər ki, “Əssəlatu xəyrun minən-nəvm” azanın bir hissəsi deyil bəlkə ikinci xəlifənin dinə gətirdiyi bidətlərdən biridir.

Malikdən nəql olunmuşdur ki, müəzzin Ömər ibni Xəttabın yanına getdi ki, sübh namazının vaxtı oldüğunu bildirsin gördü Ömər yatıbdır dedi: “Əssalatu xəyrun minən-nəvm” (namaz yatmaqdan xeyirlidir) Ömər ona əmr etdi ki, bu cümləni azanda desin.[13]

Bu zaman sual yaranır, bəs nə ücün sünnülər bu cümləni azanda deyilməsinə icazə verirlər? Bu işi şiənin etdiyi işlə müqayisə etmək mümkündürmü ki, bir cox rəvayətlər ona təkid edir.