İnsanda müxtəlif meyllər və bacarıqlar vardır. Onun rəftarı bəzən qərizələrdən (instinkt), o cümlədən yemək, içmək və s., bəzən də qorxu, vəhşət və s. ruhi təsirlərdən qaynaqlanır, bəzi hallarda isə insana məxsus olan ali və yüksək meyllər, o cümlədən həqiqət axtarmaq, kamal qazanmaq, əxlaqi fəzilətlərə rəğbətdən; bəzən də atifə (emosional xislətlər) və hislərdən; belə ki, bunların bəziləri müsbətdir, misal üçün, məhəbbət, ünsiyyət; bəziləri isə mənfidir, o  cümlədən həsəd və kin-küdurət kimi.[1] Quran və rəvayət terminində bu meyl və istəklərin mənşəyi “nəfs” kimi təbir olunur.[2]

Nəfs öz qarşısına çıxan müxtəlif şəraitlərə, əncam verdiyi müxtəlif fəaliyyətlərə, əldə etdiyi müxtəlif çeşidli bəhrələrə görə bəzən “əmmarə”, bəzən “ləvvamə”, bəzən də “mütməinnə” adlandırılır. Əgər qərizə üzündən olan meyllərə, onun axır-aqibəti və nəticəsi ilə əlaqədar təfəkkür etmədən tabe olarsa, həvayi-nəfs adlandırılır.

İnsanın ixtiyari fel və əməlləri nəfsə bağlı iki şeydən qaynaqlanır: 1 - Nəzəriyyələr və mərifətlər, 2 - Meyllər və qərizələr. Biri bəyan edicidir, onun təsirləri gerçəkliyin kəşf olunmasıdır. Digəri isə təhrik edəndir və insanı müxtəlif işləri görməyə təhrik edir.

Əql insan nəfsində qoyulmuş bir qüvvədən ibarətdir və o, meyl və qərizə qəbilindən deyildir.

Əql insanın yolunu işıqlandıran bir çıraq, işləri bir-biri ilə müqayisə edən mühasibəçidir; o, nəzərdə tutduğu işin axirətimiz, taleyimiz və gələcəyimizə nə qədər təsirli olduğunu mühasibə edir. Nəfsdə mövcud olan meyllərdən bəziləri əqlin müqayisəsi, yol göstərməsi və təsdiqinə məruz qalır. Bəziləri isə özünü mümkün olan hər bir yolla təmin etməyə çalışır, hətta əqlin yol göstərməsi və hidayəti ilə tətbiq olmasa belə.[3]

Hər bir halda əqlin məhsulu iki cürdür: bəzən “vardır və yoxdur” deyə hadisələr dairəsində mühakimə yürüdür, bəzən isə “edilməli və edilməməli” şeylər sahəsində. Birinciyə “nəzəri əql”, ikinciyə isə “əməli əql” deyilir. Nəzəri əql elmi cihadda vəhm və xəyalı aydınlaşdırır ki, insan elmi və nəzəri məsələlərdə müğatilə (sofistika) quyusuna düşməsin. Əməli əql isə əxlaqi xislətlərin tənzim olunmasını öhdəsinə alır, istəklərin, meyllərin tənzim olunması məqsədi ilə fəaliyyət göstərir. Malik olduğu əməl növünə uyğun olaraq ona “mühasibəçi əql” də deyilir.[4]

Şəhid Mütəhhəri (r) bu barədə buyurur: İnsan iki cəhətdən elə bacarıq və  qüdrətə malikdir ki, sair canlılar ondan bəhrələnməmişdir:

1 - İnsanda bir sıra mənəvi cazibə və meyllər vardır, o cümlədən əxlaqi hisslər, tədqiqatçılıq hissi, gözəllik hissi, dostluq, pərəstiş və s. Belə ki, bunlar sair canlılarda yoxdur. Bu cazibələr insana imkan verir ki, öz fəaliyyətlərinin çərçivəsini maddi hüdudlarda genişləndirsin və yüksək mənəvi üfüqlərə doğru çəksin.

2. İnsan əql və iradə qüvvəsi ilə təchiz olunmuşdur. Əql ayırd edir, iradə isə işi əncam verir. İnsan meyllərin müəyyən tərəfinə üstünlük verməkdə, yaxud hal-hazırda meyli olmasa da, hər hansı işin bir tərəfinə üstünlük verməsini sırf proqnoz tələb edən hallarda mühasibə və düşüncə qüdrətinə malikdir. Həmçinin daxili meyllər müqabilində dayanmaq, müqavimət göstərmək və mühasibə etmək qüdrətindən də bəhrələnmişdir. İnsan öz taleyini xarici qüvvələrə həvalə etməyə bilər; o, özünü xarici qüvvələrin cazibə dairəsindən xilas edərək özünün sahibi ola bilər, özünün mənəvi azadlığına nail ola və bununla da özünün bu meyllərinə hakim kəsilə bilər.[5]

Ustad Mütəhhəri (r) başqa bir yerdə buyurur: Ləzzəti insanın təbiəti və qərizəsi, məsləhəti isə əqli ayırd edir. Ləzzət meyl stimullarına, məsləhət isə iradə stimullarına əsaslanır. İnsan özünün tədbir üzündən olan işlərini əql və iradə qüvvəsi ilə yerinə yetirir, halbuki, ləzzətlə əlaqədar olan işləri hiss və meyllərin hökmü ilə baş verir. Tədbir üzündən olan işlərin əqlin hökmü ilə yerinə yetirilməsinin mənası budur ki, əqlin mühasibəçi qüvvəsi müəyyən xeyir, kamal və ya ləzzəti əlçatmaz mərhələdə görür, bəzi hallarda çətin olan nail olma yollarını kəşf edir, onun əldə edilməsi üçün tədbir tökür. Tədbir üzündən olan işlərin iradə qüvvəsi ilə əncam verilməsinin mənası budur ki, insanda əql qüvvəsinə bağlı olan bir qüvvə vardır və onun rolu da əqlin qəbul etdiyi işləri əncam verməkdir. Bəzi hallarda bütün cazibələrin və təbii meyllərin əksinə olaraq, əql üzündən qəbul edilmiş qərarları, fikir üzündən olan tədbirləri əməli olaraq həyata keçirir. Bu, eynilə xəstə şəxsdə baş verən halətlər kimidir. O, ürəyi istəyən şeyləri yemək istəyir, dava-dərmana nifrətlə yanaşır, acı, ürəkbulandıran dərmanları içməkdən ruhən əzab-əziyyət çəkir. Amma meyllərə hakim olan iradə qüvvəsinin, eləcə də insanın məsləhətini ayırd edən əql qüvvəsinin hökmü ilə acı və xoşagəlməz dərmanı qəbul edir.

İndi əgər tədbir üzündən olan fəaliyyətlər ləzzət üzündən olan fəaliyyətləri kölgədə qoysa və ləzzət üzündən olan fəaliyyətlər həyatın tədbir üzündən olan ümumi və külli proqramlarının bir hissəsi olarsa, təbiət əql ilə, meyl  iradə ilə uyğunlaşacaqdır.

Digər tərəfdən, insan öz məqsədinə nail olmaq üçün tədbir üzündən olan fəaliyyətlərində istər-istəməz müəyyən planlar tökməli, tədbir görməli, üslub seçməli, vasitəni ayırd etməlidir. Tədbir üzündən olan fəaliyyətlər bir sıra nəticələrə, uzaq hədəflərə malik olduğundan, bu fəaliyyətlər ali-insani meyllərlə təzadda olmamalıdır, əks halda, heyvani yönlü fəaliyyətlərdən də artıq təhlükəli olacaqdır.

Digər tərəfdən də, əql çox geniş səviyyədə, külli, hərtərəfli proqramlar tökə bilər ki, insanın bütün yönlərdəki səadətini təmin edə bilsin. Çünki, o, həyatın məsləhətlərinin məcmusuna əhatəlidir.

Buradan ideologiya və məktəbə olan ehtiyacın zərurəti aydın olur. Bu da vəhy üfüqündən ibarətdir: o, səadətə çatdıran əsil yolun istiqamətini təyin edir, əql və elmin işi də bu əsil yolda hərəkət etməkdən ibarətdir. İnsanın ideologiyaya qovuşması o zaman gerçək olur ki, özünə iman forması alsın. Təsirli, köklü ideologiya bir tərəfdən hər hansı bir növdə olan dünyagörüşə arxalanmalıdır ki, təfəkkür və düşüncəni qane edib qidalandıra bilsin, digər tərəfdən mütləq öz dünyagörüşündən müəyyən hədəfləri nəticə olaraq almalıdır ki, ona doğru cəzb olunsun. Bu zaman imanın iki əsas ünsürü olan eşq və qane olmaq əl-ələ verərək dünyanı qurur.

Buna görə də imanın tərifində belə demək olar:[6] İman – müəyyən iş barəsində bir növ nəfsani halət və sifət olan qəlbi yəqin və təsdiqdən ibarətdir, onun sırf mərifətlə fərqi vardır.[7]

İmanın gerçəkləşib həyata keçdiyi yer – insanın nəfsi, qəlbi və ürəyidir. Onun söz və əməldə təsiri olsa da, həqiqətinin gerçəkləşməsi sözə və əmələ bağlı deyildir. Buna görə də islamla iman arasında “ümumi xüsusi mütləq” münasibəti vardır. Yəni hər bir mömin müsəlmandır, lakin müsəlmanlardan bəziləri zahirdə haqqa təslim olsalar da, mömin olmamaları mümkündür.[8]

İman qəlbdən qaynaqlanan bir əməldir. O, insanın ixtiyari və qəlbi felləri sırasındadır, onun elm və əqidə ilə təfavütü vardır. Çünki, elm və əqidə ixtiyarsız olaraq hasil olur, özünün xüsusi müqəddimələrinə tabedir.[9] İman – könül vermək və qəlbini başqasına tapşırmaqdır. Bu da o zaman hasil olur ki, qəlbin üzü başqa səmtə olmasın. İman bir həqiqət barəsində iltizamlı olmaq, onu qəbul etməkdir. O, başa düşmək və bilmək qəbilindən deyildir. Elm zehinlə əlaqədardır, iman isə qəlbin işidir. Əlbəttə, elm imana zəmin yaradan və onun həyata keçməsi üçün lazım və zəruri şərtdir.[10]

Şəhid Mütəhhəri (r) elm ilə imanın arasında belə fərq qoyur: “Elm bizə aydınlıq gətirib qüdrət verir, iman isə eşq, ümid və qızğınlıq verir. Elm vasitə düzəldir, iman isə məqsəd. Elm sürətləndirir, iman isə istiqamətləndirir. Elm bacarmaq, iman isə yaxşı istəməkdir. Elm “nə olmasını” nəzərə çarpdırır, iman isə “nə etmək lazımıdır” deyə ilham bəxş edir. Elm insanın vücudunu bir üfüq kimi genişləndirir, iman isə onu şaquli istiqamətdə yuxarı qaldırır. Elm əqlin, iman isə ruhun gözəlliyidir. Elm düşüncənin, iman isə hislərin gözəlliyidir.”[11]

Amma eşq:

Eşq lüğət kitabında “şiddətli sevmək” mənasına gəlmişdir.[12] Deyilmişdir ki, bu söz “əşəqəhu” felindən alınmışdır; “Eşq qızıl sarmaşıq bitkisinə deyilir; o, ağacı əhatə edir, nəticə etibarı ilə onun tənəffüs yolunu bağlayır və ağac saralır.”[13]

İbadət və sair işlərə aşiq olanlar barəsində belə demək olar: “Onları ibadət sarmaşıqları əhatə etmişdir və buna görə də saralmış və arıqlamışlar.”[14]

Əbu Səid Əbul-xeyr ağacların payızda saralmış yarpaqlarına xitab edərək bu haləti belə bəyan edir:

Tora ruyi zərdo, məra ruyi zərd,

To əz mehri maho, mən əz mehri mah.

Sənin də üzün sarıdır, mənim də üzüm sarı,

Sən ayın mehrindən, mən də ayın mehrindən.

Hər bir halda, eşq insanın daxili halət və sifətlərindən biridir, meyl və cazibə qəbilindədir, qəlbə aid edilən batini bir hissdir.[15] Biz inanırıq ki, bütün aləm eşq əsasında bərqərar olmuşdur. Yəni bir tərəfdən eşq aləmi icad edən səbəbdir. Allah-taalanın müqəddəs zatı qeyb pərdələrinin şahidi, dünyanı yaratmazdan qabaq Özü həm məşuq, həm də aşiq idi. O, Öz camal sifətlərinin aşkar olunmasını istədiyinə görə yaradılış aləmini Öz camalının güzgüsü qərar verdi.[16]

Cami, “Yüsuf və Züleyxa” kitabının müqəddiməsində bu barədə belə deyir:

Dər an xəlvət ki, həsti bi neşan bud,

Be konci nisti aləm nəhan bud.

O xəlvət yerdə ki, varlığın nişanəsi yox idi,

Aləm yoxluq küncündə gizlənmişdi.

Vücudi bud əz nəqşi dui dur,

Ze qofte-quyi maiyo-tuiyo dur.

Bir vücud var idi, ikilik nəqşəsindən uzaq,

“Mən” və “sən” deyə söhbətlərindən uzaq.

Cəmali mütləq əz qeydi məzahir,

Be nuri xiştən bər xiş zahir.

Mütləq camal,təzahür qeydindən uzaq,

Öz nuru ilə Özünə zahir idi.

Del ara şahidi dər hicleyi qeyb,

Mübərra zati u əz töhməti eyb.

Ürək oxşayan bir şahid idi qeyb pərdəsində,

Onun müqəddəs zatı eyb töhmətindən uzaq.

Nə ba ayineyi ruyəş dər miyane

Nə zülfəş ra kəşide dəsti şane.

Nə güzgü ilə üzünü göstərmiş,

Nə zülfünə daraq çəkmişdi.

Nəvayi delroba ba xiş misaxt,

Qumari aşiqi ba xiş mibaxt.

Ürək oxşayan səslə Özü ilə danışırdı,

Aşiqlik qumarını Özü ilə uduzurdu.

Vəli zan ca ki hökmü xub ruyi əst,

Ze pərde xubru dər təngi xui əst.

Lakin gözəllik bunu hökm edirdi:

Gözəllik pərdəsində təng xislət.

Neku ru tabi məsturi nədarəd,

Çu dər bəndi sər əz rozən bər arəd.

Gözəl üzlünün pərdə altında olmağa taqəti yoxdu,

Qapını bağlasan, başını bacadan çıxarar.

Çu hər ca həst husn, inəş təqazast,

Nəxost in conbeş əz husni əzəl xast.

Hər yerdə gözəllik olduğuna görə bunu istədi,

Əvvəlcə bu hərəkət əzəllik gözəlliyindən qalxdı.

Burun zəd xeyme ze eqlime təqəddus,

Təcəlli kərd bər afaqo ənfus.

Quds iqlimindən xeymə kənara çıxdı,

Üfüqlərə və nəfslərə təcəlli etdi.

Ze zərrati cəhan ayineha saxt,

Ze ruyi xud be hər yek əks əndaxt.

Dünya zərrələrindən güzgülər düzəltdi,

Öz üzündən hər bir şeyə şəklini saldı.

Cəmali ust hər ca celve kərde,

Ze məşuqani aləm bəste pərde.

Camalı hər bir yerə cilvələndi,

Aləm məşuqlarından pərdəni bağladı.

Be eşqi ust del ra zendeqani,

Be eşqi ust canra kamranı.

Məhz Ona eşqlə qəlb canlı qalır,

Məhz Ona eşqlə canlar kama çatır.

Deli kan aşiqi xuban del cust,

Əgər danəd, və gərney aşiqi ust.

O qəlb ki, gözəl aşiq könlünü alar,

Əgər bilsə; amma əgər bilməsə, onun aşiqidir...

Digər tərəfdən, hər bir varlıq öz kamalını axtarır, hər bir məlulun (nəticənin) vücudi kamalı onun illətinin (vücud verən, əsl səbəb) vücudi mərtəbəsidir. Deməli, hər bir məlul öz illətinin aşiqidir. Varlıq aləminin ən yüksək mərhələsi Allah-taalanın müqəddəs zatı olduğuna görə, Caminin bəyanında qeyd etdiyimiz kimi, varlıq silsiləsinin həqiqi məşuqu da Allah-taalanın müqəddəs zatı olmalıdır.[17] Buna görə də Allahdan başqasına eşq bəsləmək məcazi eşq sayılacaqdır. “Yuhibbuhum və yuhibbunəhu” (Allah onları, onlar da Allahı sevir.”)[18] ayəsindən belə nəticə almaq olar ki, eşqin iki tərəfi vardır. Onun əvvəli və axırı çox yüksək məqama malikdir:

Qol əz hicrani bolbol, bolbol əz duriyyo qol hərdəm,

Be tirf, golsetan hər yek be eşq xiş məftun şod.

Gül bülbülün, bülbül gülün hicranından hər zaman,

Gülüstan tərfində hər biri öz eşqi ilə məftun oldu.[19]