Ислами ирфанын, онун хүсусијјәтләрини вә шахәләрини һәмчинин, Ислам вә Әһли-Бејт (әлејһиссалам) мәктәбинин сајәсиндә јетишән ирфаны ачыгламагла өз мәгсәдинизә чата биләрсиниз. Ашағыдакы мәрһәләләри диггәтинизә чатдырырыг:

Биринҹи: Ислами ирфан ики гисмә, нәзәри вә әмәли гисмә бөлүнүр. Нәзәри ирфанын әсас вә көклү мөвзусу ики мәсәләдир. Биринҹи, төвһидин һәгигәтинин ачыгланмасы; икинҹи һәгиги тәкаллаһлыны (камил инсаны) танытмаг.

Ислами ирфанда төвһид бу мәнададыр ки, тәкҹә варлыг Аллаһдыр вә Ондан башга һеч бир шејин әслиндә варлығы јохдур. Бу бахымдан, мүсәлман ариф һәр шеји Аллаһын ҹилвәси вә зүһуру билир вә Ондан гејри бир шеји ҝөрмүр. Ондан гејриләри Онун сајәсиндә варлыг тапыр вә вүҹуда ҝәлирләр. Бу мәнада, арифин төвһиди философун төвһидиндән мөһкәм вә ҝүҹлүдүр. Һәгиги ариф, һәгиги вүҹуду Аллаһда билир вә Ондан гејри һәр шејин сырф Она бағлы олмасыјла варлыг тапмагларына етигады вардыр. Арифин нәзәриндә, Аллаһ-Тааланын варлығынын дахилиндә вә јанашысында чохлуға гәти јер јохдур вә Онун вүҹуду һәр ҹәһәтдән тәркибсиздир. Варлыг аләминдә олан чохлуг әслиндә, әсас јох, заһир вә ҹилвәләрдир. Башга сөзлә десәк, варлыг аләминин Аллаһ-Таалаја нисбәти, көлҝәнин ҝөлҝә саһибинә олан нистәби кимидир. Әслиндә, ҝөлҝәнин варлығы ҝөлҝә саһибинин варлығындан асылыдыр. Һәгигәтдә исә ҝөлҝәнин вүҹуду ҝөлҝә саһибинин варлығынын ҹилвәсидир.

Ислам ирфанында һәгиги тәкаллаһлы (јәни, әсл мөмин вә камил ариф) каинат аламиндә камил бир инсандыр ки, Аллаһ-Тааланын бүтүн илаһи сифәтләринин нишанәси вә мәзһәридир. Бу мөвзуда даһа ҝениш мәлумат вә изаһ алмагдан өтрү ирфани китаблара о ҹүмләдән, Ибн Тәрәк Исфаһанинин Тәмһидул-Гәваид, Ибни Әрәбинин Фусул-һикәм вә китабын шәрһләринә, Ибн Фәнаринин Мисбаһул-Әнис китабына вә с.. мүраҹиәт етмәк лазымдыр.

Әмәли ирфанда инсан руһ вә бәдәндән ибарәт бир бәндә кими нәзәрдә тутулур. Амма онун инсанлғы онун руһу иләдир. Инсанда камиллијә јетишмәкдән өтрү елә истедадлар вар ки, онун васитәси илә торпагдан олан бәдәниндән башламагла мәнәви сејр вә сүлукла ән јүксәк мәрифәт мәртәбәсинә чатмаг олар. Инсанын руһи ҹәһәти һәмишә јүксәк мәнәви мәгамлара тәрәф мејиллидир. Амма ҹисми вә бәдәни мадди тәбиәт вә һејвани мејллидир. Әҝәр инсан өз ихтијары илә нәфсинин пакланмасы вә Исламда ҝәлән мәнәви сејрлә мәшғул олса, камал мәртәбәләрини кечиб илаһи иззәт вә мәгама чатар. Амма, әҝәр өз ихтијары илә бүтүн нијјәт вә һәдәфини мадди вә нәфси истәкләрини әлә ҝәтирмәкдән өтрү сәфәрбәр етсә, бүтүн нијјәтини һејвани јолда гәрар версә сонда зилләтә чатар.[1] Бәс, әмәли ирфанда әсас мәсәлә нәфсин пакланмасы вә шәри ријазәт чәкмәкдир. Бунунла да, инсанын ҝөзүнүн өнүндән зүлмәт пәрдәләри кәнара чәкилир вә һәгигәти ҝөрә билир. Ислам да инсанын чох мүһүм ҹәһәти олан белә бир ҹәһәтинә даһа чох диггәт етмиш, нәфсин пакланмасы вә һәгигәтләри ҝөрмәсинә даһа чох тәкид етмишдир.  Имам Садиг (әлејһиссалам) бујурур:  "Әҝәр өмрүндән ики ҝүн галмыш олса да ондан бир ҝүнүнү нәфсинин пакланмасыны ајыр ки, онун васитәси илә өлүм анында ондан көмәк истәјәсән." [2]

Бәс, һәгигәтә чатмағын јолу нәфсин пакланмасыдыр. Лакин, Ислами ирфан мәктәбиндә төвсијә олунмуш нәфсин пакланмасы илә диҝәр идиоложи мәктәбләрдәки әмәли ирфан ҝөстәришләри фәрглидир. Һинд идиоложи ирфан мәктәбләри, јунан, мани вә онун тәрәфдарлары инсанын сәадәтә јетишмәсиндә әсас ролу онун јашадығы ҹәмијјәтлә әлагәләрини там шәкилдә кәсмәсиндә билирләр. Амма, Ислами ирфан, нәфсин пакланмасыны шәриәт ҝөстәришләринә әмәл етмәкдә ҝөрүр. Ислам ирфанында сифариш олунан ријазәт хәчпәрәстләрин вә диҝәр идиоложи мәктәбләрдәнки ҝөстәришләри илә фәрглидир. Хачпәрәст раһибләри нәфсин пакланмасындан өтрү өз ев-ешикләриндән әл чәкиб чөлләрә үз тутур, ҹәмијјәтдән ајырылыб тәнһа галыр вә нәфсин паклашмасындан өтрү өзләрини мүхтәлиф һалал јемәкләрдән мәһрум едирләр.

Әлбәттә, Гуранын ифадәси илә десәк, бүтүн бунлар сонрадан хачпәрәстлик дининә дахил едилмиш бидәтләрдир. Амма, Ислами ирфан, нәфс үчүн лазым олан ән јахшы ријазәтләрә ҝөстәриш вермәклә, арифә Гуран вә Әһли-Бејт (әлејһиссалам) мәктәбиндәки һалал вә һарамлара риајәт етмәји вә онлардан мүтләг итаәт етмәји тапшырыр.[3]

Ислам ирфанын атасы ләгәби алмыш Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бујурур: "Нәфсин риајзәти шәриәтдир"[4] Ирфан елминин даһиләри дә һәмин мөвзуну гәбул едирләр. Ибни Сина ибадәти нәфсин риајазәти сајыр вә јазыр: "Тәкҹә ибадәт васитәси илә нәфси рам етмәк олар ки, Аллаһ-Таалаја тәрәф диггәт етдикдә она мане олмасын бәлкә дә, онунла һәмкарлыг еләсин."[5]

Әслиндә, Ислам ирфанынын көкләри Гуран вә Әһли-Бејтдән (әлејһиссалам) ҝәлән рәвајәтләр олдуғуна ҝөрә шәриәт, тәригәт вә һәгигәтин һеч бири диҝәриндән ајры дејилдир. Шәриәт, Гуран вә Әһли-Бејт (әлејһиссалам) рәвајәтләриндә ҝәлән Ислам һөкмләринин вә ганунларынын топлусудур. Фәгиһләр бу ганунлары вә һөкмләри бу ики мәнбәдән әлә ҝәтирир. Мүсәлман арифләри мөтәгиддирләр ки, шәријәт һөкмләри елә һәгигәтләр үзәриндә гурулуб ки, она әмәл етмәклә инсан сәадәт вә камала чатар. Ислам ирфанында мејар, динин ҝөстәришләринә әмәл етмәкдир. Мүһијәддин ибн Әрәби кимиләрин ирфанында гејд олунур ки, ирфанын мејары шәриәтин ону рәдд етмәмәсидир.[6] Диҝәр бир мәшһур ариф Ҹүнејд Бағдади јазыр: Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә мәсум Имамаларын (әлејһимуссалам) јолундан башга бүтүн јоллар азғынлыға тәрәф ҝедир. Өлүм анында да инсандан тәклиф ҝөтүрүлмүр."[7]  Ислами ирфанын башчыларындан сајылан Әлламә Тәбатәбаи јазыр: "Шәриәтин ваҹибләри, һарамлары вә үмуми һөкмләри бүтүн инсанлардан өтрүдүр. Инсан, Аллаһ-Таалаја нә гәдәр јахын олса, тәклифи дә бир о гәдәр ағыр олур. Амма, һеч бир мәгамда инсан тәклифсиз ола билмәз."[8]

Шәријәт вә әһкамын батини сајылан тәригәт, мәнәви сәфәрә чыхан инсанын әһвалыны бәјан едир вә бу һаләтин ән јүксәк мәртәбәси Аллаһын рәһмәтиндә фани олмагдыр.[9]

Нәтиҹәдә, Ислам ирфанында ариф, Аллаһа олан һәгиги ешги илә өзүнү Онун һүзурунда һисс етмәклә, камал мәртәбәләрини кечмәк үчүн чалышыр. Бунунла јанашы, әмәлиндә ихласлы, тәвазөкар, заһиданә, дүнајаја рәғбәтсиз, батини вә заһири тәһарәтлә, ҝеҹәләри ојаг галмагла вә вилајәт мәктәбиндән јапышмагла һәмишә өз мәбудуна тәрәф һәрәкәтдәдир.  Ислами ирфан јәни, елә бир һәгигәти вә мәрифәти әлә ҝәтирмәк вә танымагла, инсан  маддә аләминин јухусундан вә рөјасындан ојаныр, чиркинликләрдән вә шәһвәтликдән нура вә камал аламинә чатыр. Ариф одур ки, һәм ахирәт вә камал, һәм дүнјада һәјат вә јашајышыны лазымы гајдада кечирмәк үчүн чалышмагда вә һәм дә башгаларынын әлиндән тутмаг һаггында фикирләшир. Неҹә ки, арифләрин ағасы, Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) кими бүтүн инсани истедадлары вә дәјәрләри өз вүҹудунда ҹәмләшдириб зүһур етдирә билир. О, ҝеҹәләр ибадәт меһрабында ағлајыр. Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурур: "О (Әли), арамсыз шәкилдә Аллаһа ашигдир."[10] Амма, иҹтимаи ишләриндән кәнарда олмаз вә һеч вахт ҹәмијјәтдән кәнара ҝетмәзди. О, јетимләрин ағламаг сәси илә тәсирләнир вә фәгирләрин чөрәк вә хурмасыны өз күрәјиндә апарыб онлара чатдырыр, бејтул-малын мәсрәфиндә чох дәгиг иди.[11]

Икинҹи: Диггәт етдијиниз кими Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә  Әһли-Бејтинин бујурдуглары әслиндә, Ислам ирфанынын шахәләрини вә мүһүм хүсусијјәтләрини тәшкил едир. Белә бир ирфан мәктәбинин дүнјада һеч бир идиоложи ирфан мәктәбиндә охшары јохдур. Ислам аләминдә, Әһли-Бејт (әлејһиссалам) мәктәбиндән узаг дүшән арифләр, бир о гәдәр дә Ислами ирфанын әсл һәгигәтиндән узаг дүшүбләр.

Ислам дининин мәтниндән ҝөтүрүлмүш бир нечә шеј, Ислами ирфанын мүһүм сүтунларындан сајылыр вә һәр бир ариф Ислами нәзәриндән бу мүһүм мөвзулардан бәһрәләнмәлидир. Ајдындыр ки, ирфан алминдә бүтүн бу мүһүм мөвулара диггәт етмәк сағлам фикрили инсанлары Ислам дининә тәрәф дәвәт етмәкдә чох өнәмлидир. Әсл Ислам ирафанында һәр бир ариф ашағадакы мәсәләләри диггәтдә сахламалыдыр:

1. Шәриәт һөкмләринә ҹидди әмәл етмәк (мүхтәсәр изаһы әввәлҹә верилди)
2. Ҹиһад вә мүбаризә;

Ислам дини елә бир диндир ки, инсанын бүтүн ҹәһәт вә истедадларына диггәт етмиш вә бүтүн бу истедадларын һәмаһәнҝ шәкилдә инкишафына ҝөрә ҝөстришләр вермишдир. Инсаннын бир ҹәһәтимүбаризә, диҝәр бир ҹәһәти исә ирфандыр. Јалныз, мүбаризә вә дөјүшә һазыр оланлар вә ја тәкҹә ибадәт вә дуаја диггәт едән инсанын руһу нагис инкишаф едир.

Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) ҹиһад һаггында бујурур: "Ҹиһад, Ҹәннәт гапыларындан биридир ки, Аллаһ-Таала тәкҹә Өзүнүн хүсуси достларынын үзүнә ачар.....Һәр кәс мејлсизлик үзүндән ҹиһады тәрк етсә, Аллаһ-Таала она зилләт либасы ҝејиндирәр.....вә белә инсан өз батининдән дајаз фикирли олар вә ағлы азалар. Ҹәмијјәт ичиндә өз һаггыны да мүдафиә етмәјә гүдрәти чатмаз. Әдаләт вә инсафдан мәһрум олар." [12]

3. Ағлын вә елмин чохалмасы;

Ислам ирфанынын мүһүм хүсусијјәтләриндән бири  дә одур ки, ариф шәхс елм әлә ҝәтирмәк, тәфәккүр вә ағлын мөһкәмләнмәсиндә чалышмалыдыр. Гуранда охујуруг: "Биләнләрлә (билик вә елм саһиби илә) билмәјәнләр (ҹаһилләр вә наданлар) бир ола биләрләрми?"[13]

Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурур: "Елми чох олан инсанын (мөмин инсанын) дәјәри бүтүн инсанлардан үстүндүр."[14]

4. Ишләмәк, игтисади чалышмаг вә раһибликдән чәкинмәк;

Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурур: "Һәр кәс өз әлинин зәһмәти илә доланса, Гијамәт ҝүнү Сиратын көрпүсүндән илдырым сүрәти илә раһат кечәҹәк."[15]

5. Нәфсин иззәт вә кәрамәти;

Аллаһ-Таала Гуранда бујурур: "Һалбуки шәрәф-шан да, (гүввәт, иззәт вә гәләбә дә) јалныз Аллаһа, Онун Пејғәмбәринә вә мө’минләрә мәхсусдур."[16]

6. Мәһрум вә фәгирләрә көмәк;

Билазәри вә Әһмәд ибн Һәнбәли јазыр: "Һәзрәт Әлинин (әлејһиссалам) гырх мин дирһәмлик бурғда вә арпасы вар иди. Амма, һамысыны Аллаһ јолунда фәгирләрә сәдәгә верир вә ахшам шам чөрәјинә ҝөрә өз гылынҹыны сатыб чөрәк алыр вә бујрур: Әҝәр шам јемәјим олсајды гылынҹымы сатмаздым."[17]

Үчүнҹү: Һеч шүбһәсиз ки, Гуран, Ислам ирфанынын сәрчешәси, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Әһли-Бејт (әлејһиссалам) исә Гуранын тәфсирчиләри, һәгиги арифләр вә имамлардыр. Бәс, ирфан јолунда камала јетиб һәгиги ирфаны дәрк етмәк үчүн һәгиги устадлар, мүршидләр вә имамлар јалныз, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Әһли-Бејтидир (әлејһиссалам).

Диҝәр тәрәфдән, даһи ирфан алимләринин һәјат вә јарадыҹылыглары илә јахындан таныш олмаг лазымдыр. О арифләр ки, шәхси һәјатында ирфан вә нәфсләринин пакланмасы илә мәшғул олдуглары һалда, өлкәләринин иҹтимаи, сијаси һәјатында, зүлмә гаршы ҹиһад вә мүбаризәдә һәмишә сәһнәдә олуб, һөкумәт ишләринә дә нәзәр верибләр.

Бүтүн бунлар Ислам ирфаныны  камил инсан јетишдирмәк јолунда олан гүдрәтини нишан верир вә бундан әлавә, Ислам мәрифәтинә тешнә оланлары сираб етмәклә, ҝөзләри јолда оланларын ҝөзләрини нурландырырлар.