"Əhli-beyt" kəlməsi Quran, hədis və İslam sxolastika termini olub, İslam peyğəmbərinin (s) ailəsi mənasındadır. Bu termin məlum (əhli-beyt) mənada Quranın "təthir" ayəsində; yəni "Əhzab" surəsinin 33-cü ayəsində istifadə olunmuşdur: "Həqiqətən, Allah (xüsusi yaradılış iradəsi ilə) siz (Peyğəmbərin) Əhli-beytindən (əqidə, əxlaq və əməllərdə) hər cür (növ) pisliyi təmizləmək və sizi – paklığın bütün cəhətlərində - pak etmək istəyir".

Lüğətdə "Əhl"in kökü, üns və yaxınlıq mənasındadır.[1] "Beyt" isə məskən və gecələməkl üçün yer mənasındadır.[2] "Əhli-beyt" əsl mənada onunla get-gəl edən fərdin yaxınları mənasındadır.[3] Amma ümumi mənada bütün qohumluqda, dində, yaşadığı yerdə, vətən və şəhərdə bir fərdlə şərik olan bütün insanlara da aid edilir.[4]

Amma sxolastiklərin, hədisşünasların və Quran təfsirçilərinin termonologiya üzrə mütəxəssisləri Quran-kərimdə keçən "Əhli-beyt" terminini xüsusi formada işlədiblər. Ona görə ki, bu əsasda Peyğəmbərdən (s) və şiə imamlarından (ə) çoxlu hədis sadir olmasına və buna əsasəndə Quranın sözügedən cümləsinin xüsusi izaha ehtiyacı olduğuna etiqadlıdırlar. Xüsusi izahın kimlərə aid olması haqqında təfsirçilər, hədisşünaslar və sxolastiklər arasında fikir ayrılığı mövcuddur:

1)- Bəzi əhli-sünnə təfsirçiləri Peyğəmbərin həyat yoldaşları haqqında olan əvvəlki və sonrakı cümlələrin analogiyasına əsasən bu ayə yalnız Peyğəmbərin həyat yoldaşları barəsində olduğuna inanırlar. Onlar bu versiyanın təsdiqində İbn Abbasdan nəql olunan – Əkrəmə, Məqatil, İbn Cəbir və İbn Saib onu nəql etmişlər - rəvayətə istinad edərək yazırlar: "Əkrəmə bazarda fəryad edərək əhli-beytin yalnız Peyğəmbərin (s) qadınları olduğunu və kiminsə bunu inkar edəcəyi təqdirdə onunla bir-birilərini qarğışlamaya hazır olduğunu deyirdi".[5]

Bəzi əhli-sünnə və şiə təfsirçilərinin hamısı bu versiyanı tənqid edərək demişlər:

«انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً»

"Əgər bu ayədə "əhli-beyt"də məqsəd Peyğəmbərin qadınlarıdırsa, ondan öncəki və sonrakı ibarələr (onlarda "cəmi-müənnəs" üçüncü şəxsin cəmi, qadın cinsinə müraciət şəxs əvəzliyindən istifadə edilmişdir) kimi bu ayədə də "ənkunnə" və yutəhhirəkunnə" gəlməli idi. Halbuki bu cür deyil. Bu ayədə "cəmi-müzəkkər", yəni üçüncü şəxsin cəminə, kişi cinsinə müraciət şəxs əvəzliyindən istifadə olunmuşdur. Bu da müraciətin qadınlara ünvanlanmadığını göstərir.

Həmçinin onlar sözügedən hədisə istinadı da tənqid atəşinə tutmuşlar. O cümlədən Əbu Həyyan Ğərnati - əhli-sünnə alimlərindəndir – hədisin İbn Abbasla əlaqəsi düzgün olmadığını yazır. İbn Kəsir də deyir: "Əgər bu hədisdə məqsəd "təthir" ayəsinin Peyğəmbərin (s) qadınlarının şəninə nazil olmasıdırsa, bu doğrudur. Lakin əgər məqsəd ayənin təsdiqi yalnız Peyğəmbərin (s) qadınlarıdırsa, bu söz düzgün deyil. Çünki çoxlu rəvayət bu versiyanı rədd edir".[6]

Əlbəttə, necə ki, işarə etdik İbn Kəsirin "Ayənin Peyğəmbərin (s) qadınlarının şəninə nazil olması" cümləsi də düzgün deyil. Birincisi: Bu söz ayələrin metoduna ziddir. İkicisi: İbn Kəsir mövcud müxalif ayələri təsdiq etmişdir.

2)- Əhli-sünnə təfsirçilərindən digər bir qrup ayədəki "əhli-beyt"də məqsəd Peyğəmbərin (s) qadınları və həmçinin Əli, Fatimə, Həsən, Hüseyn (ə) olmasına etiqad bəsləyirlər.[7] Qeyd etməliyik ki, bu versiyanın tərəfdarları sübut kimi heç bir hədisə istinad etməmişlər.

3)- Bəzi digər təfsirçilər deyirlər: "Ayənin zahiri ümumi mənadadır və Peyğəmbərin (s) bütün ailəsinə; qadınlarına, övladlarına, yaxınlarına, hətta qul və kənizlərinə də aiddir". Süləbi deyir: "Bütün Bəni-Haşim nəslinə və ya Bəni-Haşim möminlərinə də aiddir".[8] Bu versiya da heç bir rəvayətə söykənmir.

4)- Bir qrup təfsirçilər də "əhli-beyt"in sədəqə verilməsi haram olan kəslər olmasına işarə etmişlər və bu versiya Zeyd ibn Ərqəmdən rəvayət olunan bir hədisə əsaslanır. Ondan soruşdular: "Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti kimlərdir və Peyğəmbərin (s) qadınları da buna aid edilirmi?" Zeyd dedi: "Qadınlar "əhli-beyt"dəndirlər. Lakin Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti sədəqə verilməsi haram olan şəxslərdir. Yəni, Əli, Əqil, Cəfər və Abbas ailəsi".[9] Əbu əl-Futuh Razinin dediyinə görə bu versiya da nadir və istinadsızdır.

5)- Şiə təfsirçilərinin hamısı, əhli-sünnə təfsirçilərinin isə əksəriyyəti – şahidlərə, qərinələrə və peyğəmbərdən (s), İmam Əli, İmam Həsən, İmam Hüseyn, İmam Səccad və digər imamlardan (ə), həmçinin Ümmi Sələmə, Aişə, Əbu Səid Xidri, İbn Abbas və digər səhabələrdən nəql olunan bir çox rəvayətə istinadən - "Təthir" ayəsi "Əshabi-Kisa"nın, yəni həzrət Məhəmməd (s), Əli, Fatimə, Həsən, Hüseyn (ə) ehtiramına nazil olmasına və "Əhli-beyt"in bu beş nəfər olduğuna dərin etiqadlıdırlar.

Zehnə gələn yeganə sual budur ki, necə ola bilər ki, Peyğəmbər (s) qadınlarının vəzifələri haqda gedən müzakirənin ortasında onlara aid olmayan məzmundan söz açılır?

Bu sualın bir neçə cavabı var və o cavablara işarə edirik:

a.             Təbərsi deyir: "Quranda ayələrin bir-birinin yanında gəlməsi və müxtəlif mövzularda söz deməsi yalnız bu xüsusda deyil. Quran belə hadisələrlə zəngindir. Habelə fəsih ərəb söz və şeirində bu cür çoxlu nümunələrə rast gəlmək olur".[10]

b.            Əllamə Təbatəbai digər bir cavab əlavə edərək demişdir:

«انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً»

"Bu ibarənin ("Təthir" ayəsinin) ondan əvvəlki və sonrakı ayələrlə birgə nazil olmasına heç bir sübut yoxdur. Bəlkə rəvayətlərdən bu bəxşin ayrı nazil olması, Peyğəmbərin (s) göstərişi əsasında ya da Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra Quran ayələrinin toplanması zamanı bu ayələrin kənarında yerləşdirilməsi istifadə olunur".[11]

c.             "Təfsiri-Nümunə", kitabında belə gəlmişdir: "Bu suala üçüncü cavab olaraq demək olar ki, Quran Peyğəmbərin (s) qadınlarına demək istəyir: "Siz elə bir ailənin üzvüsünüz ki, onların bəziləri məsumdurlar. İsmət ağacının kölgəsində və məsumlar ocağında qərar tutan şəxs, başqalarına nisbətdə özünə çox nəzarət etməli və beş pak məsumdan ibarət ailəylə əlaqəsinin olduğunu unutmamalıdır. Bu məqam onun üçün ağır məsuliyyətlər yaradır, Allah və bəndələri ondan daha çox şey gözləyirlər".[12]

"Təthir" ayəsinin məqsədi, ayənin enmə səbəbi haqqında çoxlu rəvayətlər vardır və onlar bir neçə qrupa bölünürlər:

A.            "Təthir" ayəsinin məqsədi, enmə səbəbi və "əhli-beyt" termini beşlikdən ibarət Ali-Əba barəsində olduğunu deyən hədislər.[13]

B.            "Hədisi-Kisa" rəvayətini təsdiq edən hədislər; Əbu Səid Xidri, Ənəs ibn Malik, İbn Abbas, Əbu əl-Humra və Əbu Bərəzədən nəql olunan hədislər. Hədisdə, "Kisa" hadisəsindən və "Təthir" ayəsinin nüzulundan sonra Peyğəmbər (s) ya bir ay, ya qırx gün, ya altı ay, ya da doqquz ay müddətində sübh namazı vaxtı və ya beş namaz vaxtlarında davamlı olaraq Əli (ə) və Fatimənin (s) evinə gedərək buyururdu:

«السلام علیکم اهل البیت و رحمة الله و برکاته، الصلاة یرحمکم الله»

"Allahın salamı, rəhməti və bərəkəti Əhli-beytin üzərinə olsun! Namaz vaxtıdır! Allah sizə mərhəmət etsin". Sonra "Təthir" ayəsini oxuyardı.[14]

Bu barədə "Əhqaq əl-həqq"[15] kitabının şərhində əhli-sünnənin yetmişdən artıq məşhur mənbəsi toplanmışdır. Şiə mənbəsi isə bundan daha çoxdur.[16]

Deməli, "Əhzab" surəsinin 33-cü ayəsindəki "əhli-beyt"in Peyğəmbər (s), Əli, Fatimə, Həsən və Hüseynə (ə) aid olması rəvayət baxımından qətidir.

Bu kəlmə (əhli-beyt) rəvayətlərdə digər imamlara; yəni, İmam Əli ibn Hüseyndən İmam Zamanadək (ə) olan imamlara da aiddir.

Əbu Səid Xidri Peyğəmbərdən (s) rəvayət edir ki, Həzrət (s) buyurdu: "Mən iki qiymətli şeyi sizin aranızda qoyuram; Biri göydən yerə uzanan ip Allahın kitabı, digəri isə mənim Əhli-beytim, ailəmdir və bunlar qiyamətə qədər bir-birindən ayrılmayaclar".[17]

Əbu Ğəffari deyir: Peyğəmbər (s) buyurdu: "Mənim Əhli-beytimin misalı, Nuhun gəmisi misalındadır. Hər kəs ona süvar olsa, nicat tapacaqdır. Buna riayət etməyən qərq olacaqdır".[18]

Həzrət Əli (ə) buyurur: Allahın Rəsulu (s) buyurdu: "Mən iki dəyərli şeyi sizin aranızda əmanət qoyuram. Onlar Allahın kitabı və Əhli-beytimdir ki, qiyamətədək (bir əlin iki barmağı kimi) bir-birindən ayrılmayacaqlar". Cabir soruşdu: "Ey Allahın Rəsulu (s)! Sənin ailən və Əhli-beytin kimlərdir?" Həzrət (s) buyurdu: "Əli, Fatimə, Həsən, Hüseyn (ə) və Hüseynin nəslindən qiyamətədək gələcək imamlardır".[19]

Həzrət Əli (ə) buyurdu:

«انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ...»

"Mən Ümmi Sələmin evində, Peyğəmbərin (s) yanında olduğum zaman "Təthir" ayəsi nazil oldu. Peyğəmbər (s) mənə buyurdu: "Bu ayə sənin, övladların Həsən, Hüseyn və sənin nəslindən olacaq imamlar barəsində nazil olmuşdur". Dedim: "Ey Allahın Rəsulu (s)! Səndən sonra neçə nəfər imam gələcəkdir?" Həzrət buyurdu: "Səndən sonra Həsən (ə), ondan sonra Hüseyn (ə), ondan sonra övladı Əli (ə), ondan sonra övladı Məhəmməd (ə), ondan sonra övladı Cəfər (ə), ondan sonra övladı Musa (ə), ondan sonra övladı Əli (ə), ondan sonra övladı Məhəmməd (ə), ondan sonra övladı Əli (ə), ondan sonra övladı Həsən (ə), ondan sonra övladı Höccət (ə.c.) imamətə yetişəcəklər. Onların adları bu ardıcıllıqla ərşin ayağına yazılmışdır. Allahdan soruşdum bunlar kimlərdir? Buyurdu: "Səndən sonra gələcək pak, məsum imamlardır və onların düşmənləri lənətlənmişdir".[20]

Bir çox başqa hədislər də vardır ki, "əhli-beyt"i şiənin on iki imamına aid edir. Sözügedən hədislərdə İmam Sadiq (ə) və digər imamlar (ə) özlərini "əhli-beyt" adlandırmış və gizlətmədən Əhli-beyt olduqlarını açıqlamışlar.[21]

Quranı-kərimin Əhli-beytin yüksək tezislərini təkid və israrla elan etməsinin fəlsəfəsi, ümmətin kamal və hidayət yolunda onlara təqlid etmələridir (Ona görə ki, Quranın əsil hədəfi insanların hidayətidir: "Əlif, Lam, Mim. Bu, heç bir şəkk-şübhə olmayan, müttəqilərə doğru yol göstərən Kitabdır").[22] Şiə imamları ümmətin lider və hidayətçiləri olduqları üçün bu aspektdən "əhli-beyt" ünvanı onlara aid edilmişdir. Peyğəmbər (s) Qurani-kərimin həqiqi təfsirçisi və şərhçisi olaraq imamət məqamını və özündən sonrakı dini liderləri tanıtdırmaq istəmiş, buna görə də "əhli-beyt" kəlməsindən istifadə etmişdir.

Ətraflı məlumat üçün aşağıdakı göstəricilərə müraciət edin:

-               Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti, sual: 833 və 1249

-               Əhli-beytin (ə) hədəf və rolu, sual: 900