Ruhun fəaliyyətinin nədən ibarət olması və necəliyi indiyə qədər bəşər elmi tərəfindən dərk oluna bilməyən mühüm, müəmmalı və mürəkkəb məsələlərdən biridir. Bu məsələ alimlərin fikir ixtilafına səbəb olmuşdur. Belə ki, bəzi alimlərin dediyinə görə, ruhun həqiqəti və onunla əlaqədar digər məsələlər barəsində mindən artıq nəzəriyyə mövcuddur.[1]

Qurani-Kərim də ruhun mahiyyətini tanımaqla əlaqədar insanın qüdrətsiz olduğuna təkid edərək buyurur: “Ya Peyğəmbər! Səndən ruh barəsində soruşurlar, de: ruh mənim Pərvərdigarımın əmr və fərmanıdır, sizə elmdən cüzi miqdardan başqa bir şey verilməmişdir.”[2]

Ayə və rəvayətlərdən kömək almaqla başa düşürük ki, bədən və orqanizmin əksinə olaraq ruh mücərrəd bir varlıqdır, onda maddənin xüsusiyyətləri yoxdur. Yəni zaman və məkanda məhdud və məhsur olmur. Həmçinin aşkar bir məsələdir ki, oyaqlıqda və yuxuda, eləcə də bədəndən ayrıldığı vaxt – ölüm zamanı ruhun bədənlə olan əlaqəsi tamamilə bir-birindən fərqlənir. Quran buyurur: “Allah insanın ruhunu yuxu zamanı və öldüyü zaman alır. Əcəli gəlib çatan şəxsin ruhu alınan zaman bir daha qayıtmır. Amma əcəli çatmayan insan yuxu zamanı ruhu alınsa da, yenidən onun bədəninə verilir.”[3]

Qurani-məcid ölümü “təvəffa” təbiri ilə qeyd edir. “Təvəffa”nın mənası əxz etmək, geri almaqdır. Başqa sözlə, Allahın bəndəyə verdiyi can və ruh ondan iki mərhələdə geri alınır: 1. Yuxu zamanı onun zəif mərhələsi, 2. Ölüm zamanı güclü mərhələsi.

Hər bir halda çox maraqlı və müəmmalı bir məsələdir ki, yuxu zamanı bədəndən ayrılan ruh necə bir ruhdur və onun əsər-əlaməti nədir? Ruh bədəndən ayrılan zaman onun hansı əlamətləri vardır? Çünki yuxu zamanı insanda çox da əsaslı dəyişiklik baş vermir, yalnız onun fiziki və idrak qüvvələri zəifləmiş olur.[4]

Sonradan qeyd ediləcəyi kimi, təcrübi alimlər və fizioloqlar yuxu və röya ilə əlaqədar apardıqları tədqiqatlar nəticəsində bu həqiqəti əldə etmişlər ki, insan yatanda ölümə daha çox yaxın olur. Digər tərəfdən, onların apardıqları tədqiqatlar insanın ruhu ilə yox, yalnız fiziki orqanizmi və cismi ilə əlaqədardır. Onlar yuxunu bir-biri ilə ziddiyyətli olan REM və adi yuxu olan Non REM olaraq iki qismə bölürlər:

a) Aram yuxu.

Bu, qısa müddətli dalğa, yaxud Non REM adlandırılır. Bu mərhələdə beyin istirahət vəziyyətində olur. Beyindəki dalğalar və impulslar aram və asudə bir vəziyyəti nümayiş etdirir, gündəlik fəaliyyətlərin yorğunluqları bədəndən çıxır. Aram yuxu yatağa girdiyimiz zamanın əvvəlində uzun müddətlidir. Amma tədrici olaraq sonrakı 90 dəqiqəlik dövrdə onun müddəti qısalır.

b) Ziddiyyətli, yaxud REM yuxusu. Bu yuxu baş verən zaman bədəndə bir-biri ilə təzadlı olan hadisələr baş verir. Beyində oyaqlıq zamanına oxşar olan kəskin dalğalar yaranır və fəal hormonlar ifraz olunur. Göz də örtülmüş göz qapaqları arasında oyaqlıqda olduğu kimi sağa-sola, yuxarı-aşağı hərəkət edir. Amma bu mərhələdə bədən heç vaxt hərəkət etmir və həqiqətdə bədənin skelet əzələləri iflic kimi qalır. Biz bu dövrdə yuxu görürük. Ziddiyyətli yuxular qeyd olunan doxsan dəqiqəlik periodun ikinci yarısını təşkil edirlər.

Adi yuxunun dörd mərhələsi vardır ki, orada gözün sürətli titrəyişli hərəkəti müşahidə olunmur. Məcmu halında insanın yuxusu bir-biri ilə tamamilə fərqlənən beş mərhələdən ibarətdir. Bu mərhələlərdə beynin elektrik siqnalları (impulsları) bir-biri ilə təfavütlüdür və yuxu zamanı ərzində bu iki mərhələdə növbə ilə təkrar olunur.[5]

REM yuxusu zamanı iflic oluruq, beyin və onurğa beyinin neyronları hərəkətdən dayanır, amma həmin halda beyin çox fəal olur. Beyində qan cərəyanı və oksigen məsrəfi artmağa başlayır və s.[6]

Həmçinin, ziddiyyətli yuxu mərhələsində qarın nahiyəsində olan reflekslər, o cümlədən qəlbin və tənəffüsün hərəkətləri, qan təzyiqi, vajinal ifrazı artmağa başlayır, ətraf əndamlarda adernalin ifrazı çoxalır (ürəyin həmlə – infarkt ehtimalı), mədənin-bağırsaqların fəaliyyəti artmağa başlayır.[7]

REM yuxusu zamanı çox qəribə bir halət baş verir, ürəyin döyünmə tənzimatı əksər hallarda bu vəziyyətdə pozulur və ürək xəstəliyi olan şəxslər bu zaman ürək infarktı keçirə bilər. Gecələr (bu cür) ölüm halları gündüzdən daha artıqdır.[8]

Nə üçün bəzi yuxular yadımızda qalır?

Tədqiqatlar göstərir ki, əgər insan təzadlı yuxu mərhələsində oyansa, öz yuxusunu danışmağa başlayır, amma əgər adi yuxu mərhələsində oyansa, zehnində heç bir şey qalmır.[9]

Bəziləri israrla deyirlər ki, heç vaxt yuxu görmürəm. Belə şəxslər səhvdədirlər. Hamı yuxu görür. Amma yuxuların əksəriyyəti tez bir zamanda unudulur. Əgər insan yuxu əsnasında, yaxud yuxunu gördükdən dərhal sonra oyanmasa, yuxusu yadında qalmayacaqdır. Uzun illər yuxu görmədiyini güman edən insanlar laboratoriyada REM yuxusu əsasında oyansalar onlar üçün yuxuda gördükləri müxtəlif hadisələr çox qəribə və maraqlıdır.[10]

Biz təkcə o zaman öz yuxularımızın məzmunundan agah oluruq ki, yuxu görən zaman (yaxud ondan dərhal sonra) oyanmış olaq. Əgər belə bir halətdə diqqət yetirsək və yuxularımızı yadımıza salmağa çalışsaq, onun bir qədəri sonradan zehnimizə gələcək, əks halda bizim yuxularımız ötəridir və sürətlə məhv olur. Mümkündür müəyyən bir yuxu görək, amma onun möhtəvasının nədən ibarət olduğunu xatirimizə gətirməyə bilərik.[11]

Ümumi şəkildə belə demək olar: Yuxu ruhun bədəndən ayrılmasıdır və bu ayrılma bəzən şiddətli və güclü, bəzən isə zəif; bəzən uzun müddətli, bəzən qısa müddətli olur. Huşsuzluq halında isə ruhun bədəndən ayrılması şiddətlidir, onun zamanı və müddəti huşsuzluq dərmanının və yaxud cərrahiyyə əməliyyatının növünə bağlıdır və bu əsasda fərqli ola bilər. Lakin əsas məsələ budur ki, huşsuzluq yaradan dərmanlar orqanizmə güclü təsir qoyduğuna görə ruhun bədənlə olan əlaqəsi çox zəif şəkildə saxlanır, orqanizmin fəaliyyətini o qədər zəiflədir ki, sanki, ruh heç bir vasitə olmamış kimi, bədənsiz qalır. Bədənin ruh üçün vasitə olması qabiliyyətini tamam-kamal şəkildə əldə edənə qədər ruhun ona nəzər yetirməsi çox zəif olacaqdır. Buna əsasən, huşsuzluq halında ruhun bədənlə əlaqəsi şiddətlə kəsildiyinə və ruhun bədənə zəif diqqət yetirməsinə görə hətta ağır və çətin cərrahiyyə əməliyyatları ruhu təsirləndirmir və insanın ayılmasına səbəb olmur.

Yuxarıdakı məsələlərə diqqət yetirməklə demək olar:

1. Ruhun bədənlə və onun işləri ilə əlaqəsi nəinki yuxuda, hətta oyaqlıqda da bizim üçün dəqiq şəkildə məlum deyildir.

2. Yalnız ziddiyyətli yuxu mərhələsində gördüyümüz röyaları zehnimizdə saxlayırıq, adi yuxular çox az yadda qalır. Yuxunun zehində qalma şərti də yuxu gördükdən sonra tez bir zamanda oyanmaqdan ibarətdir.

3. Adi mərhələlərdə olan yuxuların yadda qalmamasının səbəbi budur ki, bu mərhələdə yuxu çox ağırdır və ruhun bədəndən ayrılması ziddiyyətli yuxu mərhələsinə nisbətən daha artıqdır. Buna görə də ruhun bədənlə əlaqəsinin çox şiddətlə kəsildiyi huşsuzluq halında, zamanın keçməsi ilə şəxs ayıqlıq vəziyyətinə qayıtdığından ehtimali yuxularını yadında saxlaya bilmir.