Плүрализим (pluralism) чохлуға мејллилик мәнасындадыр. (plural- ҹәм) Бу мөвзу мүхтәлиф саһәләрдә о ҹүмләдән, дин вә әхлаг фәлсәфәсиндә, һүгуг вә сијаси вә саир ... саһәләрдә чохлуға тәрәф мејл мәнасында олуб, мүхтәлиф истифадәләри вар вә бүтүн бу мәналар арасында мүштәрәк мәна, тәклијә мејллилик вә ја мүнһәсирлијин (Exclusivism) гаршысында чохлуға мејллилијин рәсми танынмасы мәнасыдыр.[1]

Амма дини плүрализм (Religious pluralism) бу мәнададыр ки, һәгигәт вә хошбәхтлик тәк бир диндә ҹәм олмајыб, бәлкә дә бүтүн илаһи динләрдә бу һәгигәт вар. Нәтиҹәдә, илаһи динләрин һансы бири илә тәрәфдашлыг олунса, инсан әсл һәгигәт вә хошбәхтлијә чата биләр. Бу әсаса ҝөрә динләр арасында һагг вә батил мејары арадан ҝөтүрүлүр вә дини дүшмәнчилик вә чәкишмәләр өз јерини һәмкарлыг вә достлуға верир.[2]

   Плүрализмин гыса тарихиндән;

   Дини плүрализм сон онилликдә христиан аләминдә Ҹан Һик (1922-ҹи илдә анадан олуб) тәрәфиндән ирәли сүрүлүб вә дүнјада јајылыб. О јазыр: “Тәбиәтшүнаслыг бахымындан, динләрин чохлуғу, садә дилдә десәк, дин тарихиндә мәдәнијјәт вә адәтләрин чохлуғунун нәтиҹәсидир. Фәлсәфи бахымдан бу нәзәријјә мүхтәлиф вә бир-бири илә рәгабәт апаран адәтләр арасында олан әлагәләрин хүсуси формасыдыр. Бу термин, о нәзәријјәјә әсасланыр ки, дүнјанын бөјүк динләри бөјүк бир һәгигәт вә илаһи ишарәләрдән бәһрәләнмиш мүхтәлиф анламлардыр.”[3] Башга      јердә јазыр: “Динләрин мүхтәлифлији мүхтәлиф тәҹрүби динләрин нәтиҹәсидир. Онларын һәр бири тарихин мүәјјән дөврүндә башлајыб, елмин вә мәдәнијјәтин инкишафы вә инсанын өзүнү дәрк етмәси илә сона јетиб.”[4]

Динләр арасында чохлуға мејиллилик бу мәнада нәзәрдә тутула биләр ки, бүтүн динләри өз-өзлүјүндә һагг биләк вә ја һәр бир динин өзлүјүндә һагдан бәһрәси вар. Јахуд, ола биләр һансыса бир динин өзүнүн дахилиндә фиргәләр олсун вә һәр бириси өзүнү һагг һесаб еләсин. Мәсәлән, Исламда шиә вә сүннү мәзһәбләри вә һәр ики мәзһәб Исламы гәбул едәрәк өзләрини һагг билирләр. Тәбби ки, онлардан бири һагг ола биләр. Амма плүрализм нәзәријјәсинә әсасән, һәр һалда һәр ики мәзһәб һагг кими танытдырылыр. Јахуд, һәр ики мәзһәбин һагг олмаға ихтијары вә бәһрәси вар. Башга сөзлә десәк, дини плүрализмдә чохлуға мејллик динләр арасында вә ја бир динин өзүнүн ичәрисиндә олан бөлмәләрә аид етмәк олар.

Дини плүрализмин әсаслары вә нәзәријјәләри;

   Дини плүрализмин өзүнәмәхсус мүхтәлиф әсаслары вар ки, онлардан бәзиләринә ишарә едирик:

   Биринҹи нәзәријјә; “Динин ҝөвһәр”и илә “динин сәдәф”и арасында ајралыг салмаг, динин неҹә дејәрләр онурға сүтуну вә ҝөвһәринә әсас вермәклә, динин сәдәфләринә диггәт етмәмәк. Бу нәзәрјјиәдә адәтән, дини тәлимләр, әдәбләр, заһири ибадәтләр вә саир динин сәдәфи вә динә бағлы мәсәләләр кими ҝөстәрилир.

 Икинҹи нәзәријјә; Бу нәзәријјә тәҹрүби вәһјә вә дини тәҹрүбәјә тәкид едир вә әслиндә дини, тәҹрүбә дини гәдәр ашағы һәддә салыр. Тәҹрүбә дини һәмишә мүхтәлиф формаларда дәјишмәклә ачыглана биләр. Тәҹрүбә дини мүхтәлиф ишләрин, фәрзијјәләрин, мәдәнијјәт вә мәрифәтләрин тәсириндән мүхтәлиф шәкилдә ола биләр. Динләрин мүхтәлифлији әслиндә, ваһид тәҹрүби динин мүхтәлиф мәдәнијјәтләрин ајнасында ашкар олмасыдыр.

Үчүнҹү нәзәријјә; Бу нәзәријјә әслиндә, инсанпәрвәрләрин тәфсиридир. Онлар етигад бәсләјирләр ки, динләр инсаны илаһи әмәлләрә тәрәф чәкмәкдәнсә инсанлары дүнја мүштәрәклијинә дәвәт етмәли вә дүнја һәјатында јашајыша лазым олан шејләри нәзәрдә тутмалыдыр. Өз илаһи мәсәләләрини сонраја сахламалыдыр.

 Дөрдүнҹү нәзәријјә; Бүтүн динләрин тәк бир хәбәри вә мәгсәди вар вә азҹа арашдырма апармагла динләр арасында олан ихтилафы арадан ҝөтүрмәк олар. Әслиндә, диндәки ихтилафлар динин мүхәлиф тәфсирләри, дилләрин мүхтәлифлијиндән олуб гејри-һәгигидир.

Бешинҹи нәзәријјә; Бу нәзәријјәнин әсасы “өзүндә ҝизләнмиш” һәгигәти илә бизим јанымыздакы һәгигәтинин арасында фәрг гојмаглыгдыр. Әсл һәгигәтин әслиндә елә дәрки вар ки, һеч кәсин ону камил дәрк етмәјә гүдрәти јохдур вә бизим тәфәккүрүмүзүн о аләмә әли гысадыр. Амма, бизим јанымызда елә һәгигәт вар ки, әслиндә хариҹдә вүҹуду вар. Динләр, инсанларын мүгәддәс ишләрлә гаршылашмасы вә һәр әсрин өзүнәмәхсус мәдәнијјәти нәтиҹәсиндә чохалыб. Бундан әлавә, Аллаһ-таала әлагә иҹад етмәк үчүн өз хәбәрләрини һәр милләтин мәдәнијјәтинә әсасән көкләнмиш вә һәр әсрин тәләбинә мүнасиб јолламышдыр.  

Јаддан чыхмасын ки, бу нәзәријјәләр барәсиндә ону да гејд етмәк лазымдыр ки, биринҹи нәзәријјәни истисна етмәклә јердә галан бүтүн бу нәзәријјәләрин һамысына ҹидди ирад тутмаг олар. Даһа чох мүталиә үчүн диҝәр мәхсус китаблара мүраҹиәт етмәк лазымдыр.

 Алтынҹы нәзәријјә; Бу нәзәријјә һерменевтик (Hermeneuein- јунан сөзү олуб, шәхсин һәр һансы бир мүһүм мәтни өз нәзәринә әсасән, ачыгламасына дејилир) бир нәзәријјә олуб, әслиндә дини мәтни тәфсир едәнин өзүнүн шәхси мәлуматлары вә дини анлајышы ачыглајаркән әввәлдән вә сонрадан зеһниндә олан бүтүн шәхси биликләриндән истифадә етмәклә јараныб.  Бу ҹәһәтдән мүәллиф вә данышан тәфсирчинин өзү олдуғуна ҝөрә тәзә нәзәријјәсини ирәли сүрдүкдән сонра әслиндә өзүнүн мүәллиф олмасыны әлдән верир. Бу нәзәријјәјә әсасән мәтн вә ифадә өз-өзлүјүндә бир мүһүм дејил, амма тәфсирчи өз зеһниндә олан мәлумат вә фәрзијјәләр вә мәрифәтләрә әсасән, мәнанын руһуну башга бир формада бәјан едир.  Башга сөзлә десәк, бир ифадәнин батининдә олан мәна бир мума бәнзәјир ки, тәфсирчинин зеһни өз мәрифәти әсасында о мәнаны мүхтәлиф шәкилләрә салыр. Беләликлә, ифадәләр вә әсл мәтн мәналарла долу дејил, бәлкә дә мүфәссир вә ешидәнләр ифадәләри дәрк етмәлидирләр.[5]

     Бу нәзәријјәнин ирады;  Алтынҹы нәзәријјә плүрализимлә һерменевтика арасында мүштәрәк нәзәријјә сајылыр ки, бир сыра ирадлары вар. Онлардан бәзлиләринә ишарә едирик;

Инсанын анлама системи бир сыра мүназирә ганунларына табедир вә дүнјанын бүтүн агилләри о әсас вә үсул әсасында данышыглар апарырлар. Мәналарын дәрки вә диҝәринә өтүрүлмә үсулу, о ҹүмләдән, данышанын вә мүәллифин өзүнә, истифадә етдији сөзләрә вә ачыглама јолу сајылан дилинә диггәт агилләрин нәзәрини ҹәлб едән әсас амилләрдәндир. Символ, тәнз вә саир кими үсулларла һәр һансы бир ифадәни чатдырмаг истәјән шәхс шүбһәсиз ки өз шәхси анламларындан бәһрәләнир. Бунлар дә әгли үсуллардан сајылыр ки, һеч бир мүфәссир онларсыз өз фикрини ачыглаја билмәз. Әлбәттә, әҝәр һәр һансы бир мәтн һансыса бир ишдән хәбәр верирсә, она аид олан диҝәр шаһид вә тәсдигләјиҹи нишанәләри дә арашдырмаг үчүн чалышмаг лазымдыр. Дини мәтнләрдә бир һөкмү ләғв едәни (насих) вә ләғв олунмуш мөвзу (мәнсух), үмуми вә хүсуси, мүтләг вә гејдли вә с... бу ҹүр мөвзулары олдуғуна ҝөрә һәр һансы бир мәсәләнин ачыгланмасы үчүн онун әввәлини вә сонуну чох диггәтлә арашдырмаг лазымдыр. Демәли, һәр һансы бир дини мәтнин дәркиндә тәбии ки, мүәллифин һаләтини, фәрзијјәләрини вә диҝәр сөзләрини дә нәзәрә алмаг лазымдыр. Амма бәзи фәрзијјәләр дә вар ки, гаршы тәрәфи мәтни дүзҝүн дәрк етмәкдән узаглашдырыр вә белә мәсәләләрдән дини мәтнин анламында истифадәсиндән чәкинмәк лазымдыр.[6]    

Плүрализм нәзәријјәсинә диггәт;

 Дини плүрализмә тутулан бүтүн нәгдләр вә ирадларла јанашы биз мүсәлманларын әгидәсинә ҝөрә бизим әлимиздә тутурлы дәлилләр вар ки, бүтүн динләрин бу ҹүр бирләшмәси иддиасы дүзҝүн дејилдир. О ҹүмләдән, Ислам дининин хүсуси әгли маарифләри, ганунлары вә ҝөстәришләри вар ки, онларын һәмаһәнҝ олмасы вә Исламын мәтнинин дәгиг шәкилдә инһирафдан узаг олмасы вә мүсәлманларын мүгәддәс китабларынын һәр бир дәјишикликдән узаг олмасы, һәмчинин, Гуранын еҹазкарлығы вә мүбаризәјә дәвәт етмәси, Ислам һөкмләринин һәртәрәфли вә мөһкәм олмасы бу сөзә дәлилдир.

   Бундан әлавә, ән мүһүм мәсәләләрдән бири дә Ислам дини динләрин сонунҹусу олмасы вә кечмиш динләрдән сонра ҝәлмәсидир. Бу да кечмишдәки бүтүн динләрин вә шәриәтләрин арадан ҝетмәсинә (нәсх олунмасы) дәлаләт едир.[7]  

    Динин мүхтәлиф тәрифләри;

Мүхтәлиф тәрифләр вә ја һерменвтик бәһсләр дин тәһгигиндә олан тәрәфдарларынын зеһниндә тәсир гојуб, өз шәхси мәлуматлары әсасында дини мәтнин мүхтәлиф тәрифләринә сәбәб олуб. Һерменевтика нәзәријјәләринин дә мүхтәлифлији вар ки, онлардан бәзиләринә ишарә едирик;

  1. Шилајер Махерин нәзәријјәси;  Һерменевтика, мәтнләри тәфсир етмәк вә анлашылмазлығын гаршысыны алмагдан өтрү бир ачыглама јолудур. Бу да мәтнлә мүфәссирин арасында јаранмыш заман фасиләсиндән јаранмыш бир ганундур.

 2. Дилитајинин нәзәријјәси; Һерменевтика тәбии елмләрин мүгабилиндә һүманитар елмәләрдән өтрү бир әсасдыр. О, мүфәссирин тәфсириндә (ачыгламасында) тарихин тәсиринин олдуғуну гәбул едир.

 3. Һејдҝерин нәзәријјәси; Һерменевтика анлајышын маһијјәтинин ачыгланмасы вә ондан јаранмыш шәраитин һасилидир. О, һерменевтик гајданы фәлсәфи гануна тәрәф чәкир (варлыгшүнаслыг) вә варлыг танымаг әслинә әсасән, варлыгларын танынмасы вә неҹәлијини вә бу ганунун шәраитини ачыглајыр.

  4. Гадамерин нәзәријјәси; Һерменевтика үфүгләрин бирләшмәсидир. О, Һејдҝерин варлыгшүнаслыг нәзәријјәсини мәрифәтшүнаслыг шәклиндә тәгдим едир.  Әслиндә, варлыгшүнаслыг инсанын дәрк гүввәсини әмәлә ҝәлмәси јолуну бина едир. Гадамерин һерменевтика нәзәријјәси әсасән, инсанын дәрк гүввәсинин ачыгланмасыны вә һүдудларыны бәјан едир. Бу нәзәријјәдә, инсанын дәрк гүввәсинин  доғру-дүзҝүн јахуд, сәһв вә етибарсыз олмасына һеч бир ишарә етмир. Онун нәзәријјәсинә ҝөрә тәфсирчинин зеһни етигадлар, мәлуматлар, интизарлар, фәрзијјәләр, суаллар, ваҹибләр вә хәјалларла долудур. Бүтүн бунлар онун “үфүг” вә ја “нәзәријјәсини” тәшкил едир. Бу үфүг һәмишә онунла һәрәктдәдир, јахуд һәмишә варлыг аләминә мүраҹиәт етмәклә әшјаја вә орта сәвијјәли мәтнә чеврилир. Тәфсир әмәли әслиндә, “үфүгләрин тәркибиндән” ибарәтдир. Јәни, “тәфсирчинин дәрк вә анлајыш үфгләринин” тәркиби вә пејвәндидир. “Мәтнин үфүгүндә” һерменевтиканын иши бу үфүгләри (тәфәккүрләри) бир нөв ујғунлашдырмаг вә тәфсирчи илә мәтн арасында диалогу ујғунлашдырыб тәгдим етмәкдир. Белә ачыгламаларын ихтилафынын әсасы, мүфәссирин өз фәрзијјәләри вә дүшүнҹәләринә сөјкәнмәсидир.

   Гадомерин нәзәријјәсин әсасән, бүтүн заманлары, үфүгләри вә шәраитләри әһатә едән елә бир мүтләг нәзәријјә јохдур. Бәлкә дә, һәр бир јозум вә тәфсир өз мәхсус үфүгүндә мәхсус сөзлә ујғун олмалыдыр. Она ҝөрә дә үмумијјәтлә, тәрәфсиз тәфсир мүмүкүн дејил вә һеч бир јозум гәти вә сон нәзәр ола билмәз. Әслиндә, Гадомерин һерменевтик нәзәријјәсиндә мүәллифин  надир тапынтыларына һеч бир диггәт олунмур. Чүнки, мәтни мүәллифин зеһнинин мәһсулу кими нишан вермәк олмаз.[8]

    Гадомерин нәзәријјәсинә ирадлар;   

 Сон илләрдә чап олунмуш фәлсәфи вә кәлами журналларда Гадомерин нәзәријјәсинә даһа чох әһәмијјәт верилмәси вә онун нәзәријјәсинин диҝәр нәзәријјәләрә нисбәтән даһа чох ҝөзә дәјмәсини нәзәрә алараг бу нәзәријјә һаггында бәзи ирадлара ишарә етмәји лазым билирик;

Биринҹи; Һансы дәлилә ҝөрә мәтни тәфсир едән мүфәссирин нәзәријјәсинә диггәт етмәјәк вә биләрәкдән өзүмүзү гафил кими ҝөстәрәк? Мәҝәр мүфәссир мәтни верән мүәллифин зеһни үфүгүнү нәзәрә алмагла өз зеһни үфүгүнү онунла јанашы етмәјә чалыша билмәз?

Икинҹи; Гадомерин нәзәријјәсинә әсасән, бир нөв нисбилијә мејллилијә чатырыг вә һагла батил арасында һеч бир сәрһәд галмыр. Һәгигәтдә, бу нәзәријјә бир нөв Кантын “нисбијјјәт” нәзәријјәсинә бәнзәјир.

  Үчүнҹү; Гадомерин нәзәријјәсинә күлли шәкилдә ирад тутмаг олар ки, о да будур ки, фәрзијјәләрин, әввәлдән һөкм етмәләрин вә адәтләрин мәтнин тәфсириндә тәсир гојмасыны лазымлы сајыр.    

Дөрдүнҹү; Әҝәр һәр бир фәрзијјә әввәлҹәдән башга бир фәрзијјәјә еһтијаҹлыдырса шүбһәсиз ки, һәмин әввәлки фәрзијјә дә өзүндән әввәл бир фәрзијјәјә еһтијаҹлыдыр. Бу дә әслиндә дөвр ја сонсуз силсиләјә сәбәб олур.[9]

Динин мүхтәлиф тәрифләринә диггәт;

Бура гәдәр динин һерменевтик вә мүхтәлиф тәрифләринә тохунулду вә изаһлар верилди. Ән чох нәзәр ҹәлб едән Гадомерин нәзәријјәсинә ишарә едиб она ујғун мәтләбләри дә гејд етдик. Амма бу бәһсин тәкмил олмасындан өтрү бир нечә мәсәләни диггәт чатыдырмаг зәруридир:

   Биринҹи мәсәлә;  “Динин мүхтәлиф тәрифләри” мүәјјән һәддә гәдәр мүасир һерменевтик нәзәријјәдән ҝөтүрүлмәсинә бахмајараг, Ислам елминдә мәтни анлама, дәрк вә јозулмасы гәдим заманлардан мөвҹуддур. Ону да гејд етәмәк олар ки, Ислам елмләриндә һерменевтик бәһсләр, хүсусилә тәфсир, үсүл вә нәзәри ирфан елмләриндә чохдан истифадә олунмушдур. Мичал үчүн әгли, нәгли, рәмзи, шүһуди вә Гуранла Гуран, ајә илә ајә, шәхси рәј кими тәфсир нөвләри, һәмчинин, кәлмәләр вә кәлмәнин заһири вә батини мәналарынын әлә ҝәтирилмәси вә саир .... бәһсләрини ҝөстәрмәк олар.

 Икинҹи мәсәлә; Мүгәддәс дини мәтнләр мүсәлманлар вә Ислам аләминдә вә мәдәнијјәтиндә, мүхтәлиф ислам елмләринин вүҹуда ҝәлмәсиндә мүһүм рол ојнадығына ҝөрә  демәк олар ки, дәрк вә ачыгламаларда, мәтнләрдән тәфсирләр әлә ҝәтирмәк јолунда, нәзәријјә вермәк, елми мүбаһисәләр вә етигади бәһсләри билмәк кәлам елминин ән мүһүм бәһсләри кими рол ојнајыр. О ҹәһәтдән, динин мүхтәлиф тәрифләри вә дини терминләрин мүхтәлифлији кими бәһсләрдә бәзи ихтилафлар гаршыја чыхмышдыр. Бу ихтилафлар ән чох сон заманларда гәрбдән мәншә алан бәзи “зијалылар” тәрәфиндән ортаја атылмыш вә әсасән, Гадомен нәзәријјәсиндән “борҹ алынмыш” бир нәзәријјә кими нәзәрә ҝәлир. Бу мүтәфәккирләр чылышмышлар ки, һерменевтика фәлсәфәсини Исламда әсас үсул, Гуранын тәфсири вә рәвајәтләрин дәрк олунмасында истифадә етсинләр. Онларын бу саһәдә сечдикләри нәзәријјәни бу гисмләрә ајырмаг олар:

1.     Дин вә шәриәт мәтнләри сакит вә данышмаздыр;

2.     Мүфәссирләрин вә гаршы тәрәфин зеһни вә хариҹдәки фәрзијјәләри мәтнин тәфсириндә тәсир гојур;

3.     Динин һәгигәти вә ҝөвһрәи һеч бир мүфәссирин торуна кечмәз вә сығышмаз;

4.     Ади инсанлар арасында һеч бир дәгиг нәзәријјә јохдур вә биз һәмишә һагла батилин арасында гәрар тутуруг;

Үчүнҹү мәсәлә; Јухарыда гејд олунмуш нәзәријјәләрин һеч бириндә һәддән артыг нәзәрә ҝәлән дини тәрифләр арасында һәгигәти ајырмаг вә она чатмагдан өтрү һеч бир ганун вә мејар тәјин олунмамышдыр. О ҹүмләдән, һагла батили, доғру илә јаланы ајырмагдан өтрү һеч бир сәј ҝөстәрилмәмишдир.  Башга сөзлә десәк, бу нәзәријјәләрдә бүтүн мејлләр вә дәјәрләр бәрабәр гијмәтләндирилир. Һалбуки, дини әсаслара вә мәһшур нәзәријјәләрә ҝөрә ҝәрәк дини мүфәссир өз зеһни анламларында “мүәллифин” үфүги зеһнини ајыра билсин, ганун  вә мејарлар әсасында өзүнүн дүзҝүн нәзәрини мүәллифин нијјәти илә ујғунлашдырыб ачыгласын вә иҹтиһад еләсин. Јохса, бу нәзәријјәләр вә тәзә мејлләр әслиндә дини нисби аналајышындан әлавә, дини анламын гануншүнаслығынын да нисбијјәтлә олмасына һөкм едир.  

Ислам алимләринин нәзәринә ҝөрә чох гәдимдән бәзи дини анлам вә терминләрин (ади) инсанлар үчүн дәрк олунмасы чох чәтин олмасы гәти бир мәсәләдир. Амма бу ихтилаф “гануни ихтилафдыр”. Һәтта, бу ганунларын бир чоху дини мәтнин өзү әсасында дүзәлмишдир.  Беләликлә, “дәркдә иҹтиһад” вә ја “дини тәриф”, “тәфсир рәј” кими өз зеһни мәһсулуну дини мәтнә нисбәт вериб һәр тәрифи гәбул етмәк олмаз.

Дөрдүнҹү мәсәлә; Бүтүн дејиләнләри нәзәрә алараг демәк олар ки, фәлсәфи һеременевтика тәрәфдарларыны вә динин мүхтәлиф тәрифләрини гәбул едәнләри “мүфәссир мәһвәр” адландырмаг олар.  Һалбуки  Ислам алимләринин нәзәријјәләри һәгиги данышанын (Аллаһ ја елчисинин) ирадәсинин ардынҹа олдугларына ҝөрә онларын мејли “мүәллиф мәһвәр” мејлдир. Бу ҹәһәтдән ки, онларын нәзәријјәләриндә мүфәссир, мәнтин васитәси илә (Гуран вә һәдис) әсл сөз саһибинин нијјәтинә јол тапыр, онларын јолуну “мәтн мәһвәр” дә адландырмаг олар. Мүәллиф мәһвәр вә мәтн мәһвәр мүфәссирин бүтүн тәлаш вә ҹәһди данышанын әсл сөзүнү вә ирадәсини дәгиг шәкилдә әлә ҝәтирмәсинә хидмәт едир вә бу јолда мәгсәдинә чатдыра биләҹәк бүтүн ганунлардан истифадә едир. Мәсәлән, мәтләбә дәлаләт едән сөзләр вә ганунлар, данышанын дининин ганунлары кими бәзи илк елми мәлуматларын олмасы, дил ганунларыны билмәси, үмум вә хүсус ганунлары, мүтләг вә гејд, хүласә вә изаһ, үфүг, јахуд мәтнин назил олма сәбәбләри вә саир ...мәтләбә аид мөвзулардан хәбәрдар олмалыдыр.

Беләликлә, мүәллиф мәһвәр (мејар) олмаг бүтүн фәрзијјәләрин инкар олунмасы мәнасында дејил. Бахмајараг ки, мүфәссирин бәзи нәзәријјәләринин мәтнә тәсир етмәси мүмкүндүр вә нәтиҹәдә “шәхси рәјә әсасланан тәфсир” гаршыја чыхыр. Буна бахмајраг тәфсирдән өнҹә биликләр вә фәрзијјјләр вар ки, онлардан гачмаг олмаз. Мәсәлән;

1. Әсл мәтндә иҹтиһад едиб ордан тәзә мәналары әлә ҝәтирмәкдән өтрү өнҹәдән бир сыра мүгәддәмә билҝиләрә вә фәрзијјәләрә малик олмаг лазымдыр. Мәсәлән, мәтнә аид дил әдәбијјатынын ганунларыны билмәк, вә саир...

 2. Кәлам вә теоложи фәрзијјәләри әввәлҹәдән билмәк; о ҹүмләдән, Аллаһын һикмәти, Онун кәламынын һидајәт едиҹи олмасы, Гураныны дили, онун ајдын олмасы, Гуран вә Пејғәмбәрин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ишләтдији ганунларын дәлил олмасы вә саир....

 3. Гаршы тәрәфин зеһни суалларына, мәнтиги ирадларына,вә мәтнин сәвијјәсинә аид олан дәјәрли, мараглы вә дәркә сәбәб олан фәрзијјәләр зеһндә олмалыдыр.

 Бешинҹи мәсәлә; бу мөвзуда сонунҹу мәсәлә вә суал будур ки, нәјә ҝөрә, һәтта, мүәјјән ганун чәрчивәсиндә олан иҹтиһад, дәркләр вә анлајышлар да мүхтәлиф вә фәргли олур?

Ҹавабда гыса олараг ону демәк олар ки, бир сыра зиддијјәт вә чох мәналылыг әслиндә гејри-һәгиги вә мәтнин анлајышынын дүзүҝүн олмамасындан ирәли ҝәлир вә әслиндә бүтүн бу нәзәријјәләри бир чәрчивә ичәрисиндә гәрар вермәк лазымдыр. Мисал үчүн бәзән һөкмләр фәтваларла мүхалиф вә гаршы-гаршыја дурур. Белә мәсәләләр әслиндә ики мөвзуда, ики заманда вә ики шәртдә гәрар тутур. Әҝәр дәриндән дәгиг тәһлил вә тәркиб олунса, үмуми олараг ихтилафы арадан галдырмаг олар. Башга сөзлә десәк, һәр икисини бир јердә ҹәм етмәк олар.

Ихтилаф вә чохмәналылығын башга бир нөвү дә мүтәфәккирин, тәфсирчинин вә ја һәр һансы мүһәггигин дүнјаҝөрүшү вә дәркинин дәринлијинә гајыдыр. Башга сөзлә десәк, бир чох мүфәссирләрин “әввәлҹәдән зеһниндә олан фәрзијјәләр вә суаллары”, “сәвијјәләри” мүхтәлиф ҹәһәтдән вә шәхси нәзәријјәдән мәншә алыр, сонра әсл мүгәддәс мәтнин сорағына ҝедирләр. Диҝәр ҹәһәтдән әсл мәтнин дәринликләри, батини мәналара малик олмасы вә бәзи һикмәтләри сәбәб олур ки, фәрз олунан суаллара мүхтәлиф ҹаваблар зеһнә ҝәлсин. Бу сәбәбдән әслиндә, бүтүн ҹаваблар гаршы-гаршыја јох, бир чәрчивәдә олмалыдыр.

 Амма, бәзән һеч бир вәҹһлә бир чәрчивәдә олмаг габилијјәтинә малик олмајан зидд вә чохмәналы нәзәријјәләри  хүласә олараг бир нечә сәбәбдән арашдырмаг лазымдыр:

Әдәбијјат ганунларыны нәзәрә алмамаг вә ја сәһвә јол вермәк; дилчилик маарифиндән бәһрәләнмәмәк, мәсәлән, әсл мәтндә олан истисна вә гејд ганунларыны билмәмәк; мәнтиг елминдән јериндә истифадә едә билмәмәк вә дәлил вә сүбут үсулларындан истифадә етмәмәк; тәфсир гајдасында ҹүзи бахыш вә үмуми әламәтләр вә гејдләрә диггәт етмәмәк; әгли дәлил вә нишанәләрә диггәт етмәмәк; сәнәдшүнаслыг мәлуматынын лазыми гәдәр олмамасы вә бу елмдән бәһрәләнмәмәк, мәсәлән, риҹал ( риҹал елми, һәдиси нәгл едән равинин тарихдә һәјат вә јарадыҹылығыны вә вәзијјәтини арашдырмаг, нә дәрәҹәдә етибарлы шәхс олуб-олмамасыны әлә ҝәтирмәк елмидир) вә дирајә (нәгл олунан сөзүн сәнәдинин нә дәрәҹәдә доғру олуб-олмамасыны арашдыран) елмини тәтбиг етмәмәк вә саир...

  Хүласә будур ки, һәр һансы дин, јахуд мәтн һаггында “ганунлар чәрчивәсиндә”, әгли вә “мәһдуд” шәкилдә мүхтәлиф мәна вә нәзәријјәләр вермәк гачылмаз вә инкар олунмаз бир мөвзудур. Амма шүбһәсиз ки, мүгәддәс мәтнләри арашдырмаг габилијјәтинә вә истедадына малик олмајан бир шәхсин дин һаггында “тәзә нәзәријјә” вә тәриф ирәли сүрмәси јолверилмәздир вә бу һаггында сон нәзәри гәти олараг бу саһәнин әсл мүтәхәссисләри вә тәһгигатчылары вермәлидирләр.[10]