Allah tərəfindən olan imtahan məchulu bilmək üçün deyil, çünki o hər şeyi bilir. Amma bu ilahi adət, bir təkvini adətə əsaslanır. O təkvini adət, insan kimi təklif vacib olan varlıqlarla əlaqəli olmağ cəhətdən, ilahinin ümumi hidayətdən ibarətdir.

Allahın neçə növ hidayəti var: 1. Xüsusi şəxslərə aid olan xüsusi hidayətdir və bəzi dəstə üçün qadağan edilmişdir:

«وَاللَّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» [1]

Və ya

«قُلُوبَهُمْ وَاللَّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ»[2].

Belə hidayətin qarşısında zəlalət qərarlaşır.

2. Yolu göstərmək mənasında olan hidayət ki, mömin və kafirə şamil olur, amma ağılsız varlıqlara bu hidayət şamil olmur.

«إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً»[3]

Və ya

«وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ»[4]

3. Təkvini hidayət, həm ümumi məsələ baxımından, həm də nəticə baxımından, "الذى اعطى کل شى خلقه ثم هدى"[5]"Allah öz hidayətini hamıya (şüurluya və şüursuza) şamil edir.

"الذى خلق فسوّى و الذى قدّر فهدى"[6]

"Təqdir" səbəblərin varlığı yaranışının hədəf və məqsədinə doğru aparması üçün hazırlanan səbəblərdən ibarətdir. Bu ayədə Allah hidayət olmağı təqdirin nəticəsi buyurmuşdur.

Əşyalar bu (ümumi) hidayətin vasitəsilə, özlərinin hədəf və məqsədlərinə doğru irəliləyirlər və heç bir varlıq bu ümumi qanundan müstəsna deyil. İnsan öz təkamülünə yalnız ixtiyari və iradə etdiyi işlər yoluyla yetişərlər, yəni bəşərin təkamülə yetişməsi, silsiləvari ixtiyari işlərinə bağlıdır. Ona görə də Allah onun üçün bir sıra əmr və nəhylər (şəriət) qoymalıdır. Digər bir tərəfdən, onun üçün fərdi və ictimai hadisələr (onların bəzisi insanın öz ixtiyari ilədir, bəzisi isə insanın öz ixtiyarında deyil) yaratmalıdır, ta bunların ikisiylə qarşılaşdıqda, istedadı olduğu şeyləri, aşkara çıxarsa və axırda xişbəxt ya bədbəxt olsun ona görə də bu təşrii və hadisələrə imtahan və bəla deyilmişdir.

Başqa sözlə, Allah insanı imtahan edənlər. Onun imtahanın alətləri, şəriət və hadisələrdən ibarətdir ki, bunların ikisiylə, insanların dini dəvətin ona doğru çağırdığı məqsədə olan vəziyyətləri aydın olur.

Deməli ilahi imtahan, ilahinin ümumi tərbiyəsinə əsaslanır. Belə bir tərbiyə ilə, hər bir insanın vəziyyəti məlum olur ki, hansı evin adamıdır? Savab evinin adamdır yoxsa əzab?[7]

Quran, Ali imran surəsinin 14 və 140- cı ayələrində ilahi imtahanların hədəfini belə açıqlayır:

« و لیمحّصَ اللَّه الذین آمنوا و یَمحَق الکافرین »

"İmam əhlini bütün eyb və nöqsanlardan təmizləyib, kamilləşdirmək və kafirləri məhv etmək üçün."

Ardıcıl imtahanlarla, münafiq kafirlərin aldadıcı və zahiri fəzilət və imanları, tədriclə aradan gedir.[8] Əlbəttə kafirlər üçün, başqa bir məhv olmaq da var ki, Quran onun barəsində belə xəbər verib: "والعاقبة للتقوى"[9] və ya "ان الارض یرثها عبادى الصالحون"[10] nəticə budur ki, ilahi imtahanın təsirli nəticələrini neçə işdə xülasələndirə bilərik:

1.        Gizli istedadların çiçəklənməsi və dözümlü olmaq ruhiyyəsi yaratmaq. Həzrət Əli (ə) bir hədisdə buyurur: "Rüzgarın çətinlik və dəyişikliklərində kişilərin cövhəri tanınar" [11]İmam Rza (ə)- dan rəvayət olub ki, buyurdu: "Camaat, qızıl imtahan olduğu kimi imtahan olarlar və qızıl təmizləndiyi kimi, təmizlənərlər."[12]

2.        Fitnə, yəni qızılı pak və xalis etmək.[13] Qızılın xalis olmayan yerlərinin yanıb, xalis olması üçün, oda salırlar. Insanın vücudu da bir qızıldır ki, Allah onu çətinlik, qəzəb, şəhvət və sairin odunda xalis etmək istəmişdir. Burda demək lazımdır ki, imtahan insanların inkişaf və təkamülü üçün bir vəsilədir.

Nə qədər ki, kişi çətinlik və əzab görməyib, nə vaxt kamil olar.

Nə qədər ki, külək və yağış gəlməyə, gül harda iyli olar.

Indiki dövrdə, əsgərlərin fiziki güclərinin artması üçün, onlara çətin və ağır işləri məşq etdirirlər. İlahi imtahanlar da insanın daxili qüvvələrini gücləndirmək üçündür.

Həzrət Əli (ə) buyurur:

«و ان کان سبحانه اعلم بهم من انفسهم و لکن لتظهر الافعال التى بها یستحق الثواب و العقاب»[14]

Yəni baxmayaraq ki, Allah camaatın özündən daha yaxşı onları tanıyır, amma buna görə insanlar imtahan olunurlar ki, bəzi işləri yerinə yetirsinlər ki, o işlərlə səvab ya cəzaya layiq olsunlar. Bu insanın istedadlarının ruhiyyəsini tanımaq və onların çiçəklənməsindən ötrü çalışmaq üçün ən yaxşı fürsətdir. Bu yolla höccət ona tamamlanacaq və qiyamət günündə, savab ya ona veriləndən daha çoxa layiq olması iddiası edə bilməz.

3.        Qəflətin aradan getməsi: Allah insanı bəlalara düçar etməklə təkcə imtahan etmir, əksinə bəzən nemətin bolluğu hökümət qüdrəti və sağlamlıq və sairdə ilahinin imtahan vəsilələrindən sayılırlar.[15] Bu nemət bəzən insanı elə məğrur edir ki, özünün və digərlərinin məhvinə şərait yaradır.

4.        Allah belə bir insanın ayılması və nicatı üçün, onu xoşagəlməz hadisələrə düçar edir. Bu cürə onu ikinci dəfə imtahan edir, ta düz yolu tanısın və bütün nemət və varlığın Allahdan olduğuna və Allahdan qafil olub, günah bataqlığına qərq olmağa inanmalıdır. Bəlaların bəzisi sürücülərin yatmaması və dərəyə düşməməsi üçün, yollarda düzəldilən süni döngələr kimidir. Quranın çoxlu ayələrində,[16] ilahi imtahanların bu tərbiyəvi təsiri xatırlanmışdır.

Ayələrdə bəzən "xatırlatma" bəzən "ağlamaq" və bəzi yerlərdə "qayıtmaq" işlədilmişdir. Bu ona görədir ki, Allaha doğru qayıtmağın dərəcələri var. Onun brinci dərəcəsi "xatırlatma", sonra Allah dərgahına ağlamaq və bu zaman həmin şəxs əməldə öz yolunu düzəldib, qayıdır.[17]

Həzrəti Əli (ə) hədislərdən birində, Quranın bu məsələsinə belə işarə edir: Allah bəndələrini günah etdikləri zaman, tövbə etməli olmalının tövbə etməsi, günahdan əl çəkməli olmalının özünü saxlaması və öyüd olmalının öyüd olması və sair üçün, meyvələrin az olmasıyla imtahan edər."[18]

Əlbəttə, nurada belə bir sual yaranır ki, əgər belədirsə, onda Peyğəmbərlər, imamlar və ilahi övliyalay niyə imahan olmurlar?

Cavab: Çünki, qabaqcadan işarə etdiyimiz kimi, bu ilahın ümumi bir adəti və qanunudur və hamıya aiddir.

Əmirəl möminin (ə) buyurur:

«ان البلاء للظالم ادب و للمؤمن امتحان و للانبیاء درجة و للاولیاء کرامة»[19]  

Yəni Peyğəmbərlərdə, dərəcələrinin yüksəlməsi üçün, imtahan olunurlar.

Bu izahlardan sonra, ilahi imtahanların hədəfi aydın oldu. Bu da məlum oldu ki, imtahan Allahın insanın vəziyyətindən xəbərdar olması üçün deyil, əksinə insan öz istedadlarını üzə çıxarmaq üçündür.