Фигһ елминдә иҹтиһад мәгамына чатан фәгиһин, Ислам һөкумәтинин рәһбәри мәнасында ишләнән “вилајәти-фәгиһ” мәсәләси бәзиләринин нәзәринә ҝөрә ислам тәфәккүрүндә тәзә олуб ики әсрдән аз тарихи вардыр. Онлар иддиа едирләр ки: шиә вә сүннү алимләриндән гәдим тарихдән һеч ким фәгиһин фәтва вә гәзавәт мәсәләсиндән әлавә ислам ҹәмијјәтиндә вә ја ислам өлкәләриндә рәһбәр вә ја һакимијјәт һаглары олмуш олсун. Јалныз, ики әсрдән бир аз әввәл бу мөвзуја илк дәфә Фәтһәли шаһ гаҹырын мүасири, Фазил Кашани ады илә танынмыш мәрһум Молла Әһмәд Нәраги тохунмушдур. Бу иддианын давамында бу мәсәләнин мәрһум Нәраги тәрәфиндән ачылмасы исә зәманәнин падшаһынын мүдафиәси вә һимајәти кими үнванланмышдыр.[1]

Әлбәттә, әҝәр мәрһум Нәраги зәманәсинин падшаһыны тәсдигләмәк фикриндә олсајды јахшы оларды ки, диҝәр гәдим алимләр кими “Султан Аллаһын көлҝәсидир”[2] кими рәвајәтләрә әл атар вә ону зәманәнин падышаһына тәтбиг етмәклә ондан итаәтин ваҹиблијини бәјан едәр вә ону шәриәтдә ваҹиб сајарды.[3]  Һалбуки о, фәгиһи һаким вә рәһбәр кими елә гәләмә верир ки зәманәсинин шаһына зәррә гәдәр дә олса сидг етмир.

Әҝәр ирад тутулса ки; О әввәл белә бир мәгамә әввәлҹә фәгиһ үчүн исбат етмиш сонрадан онун өзү бир фәгиһ кими зәманәнин шаһыны султан кими тәсдигләмиш вә онунун һакимијјәтинә шәри дон ҝејдирмишдир. Ҹаваб будур ки: Мәрһум Нәраги һансы сәбәбә јолу бу гәдәр узатмыш вә бу ишин нә фајдасы олмуш, нәјә ҝөрә зәманәнин шаһыны бирбаша тәсдигләмәмиш вә ону Аллаһын јер үзүндә көлҝәси кими танытдырмамыш вә онун итаәтини ваҹиб сајмамышдыр? Әҝәр еһтимал олунса ки бу бөјүк шәхсијјәтин һакимјјәтдә тамаһы олмуш вә ја өз нәфси истәкләринә ҝөрә белә әфсанәләри ислама нисбәт вермишдир, гәтијјәтлә гејд етмәк лазымдыр ки бу даһи алимин, арифин вә әхлаг устадынын һәјат тарихчәси, садәлөһвҹәсинә еһтимал верилән белә бөһтанлардан узаг вә мүнәззәһдир. Белә бөһтанлар ән чох адәтән, о шәхсә јох, бәлкә дә ону бу ҹүр даһи шәхсијјәтә вә фәгиһә нисбәт верәнләрин өзләринә аид ола биләр.

Инди даһи шәхсијјәт нисбәт верилән бу мәсәләни әфсанә кими нәзәр алыб кәнара гојсаг вә ислам тарихинә диггәтлә нәзәр салсаг ҝөрәрик ки шиә әгидәсинә ҝөрә бу мәсәлә, гејбәт әсриндән башлајараг ҹәмијјәтин идарәсинин мүгәддәс шәриәт тәрәфиндән адил фәгиһләрин өһдәсиндә гојмасы шәкк-шүбһәсиз гәбул олунан бир мәсләдир. Бу ҹәһәтдән бу мөвзунун әслини арашдырынҹа, ән чох онун барәсиндә олунун тәһгигатлар вә нәзәријјәләр һаггында бәһс етмәк даһа мүнасиб оларды.

Мәрһум Шејх Мүфид (338-413 һиҹр гәмәри), һиҹрәтин дөрдүнҹү вә бешинҹи илиндә јашамыш даһи шиә алимләриндәндир. Ислам аләминдә танынмыш бу мәшһур алимин бүтүн сөзләриндә, әсл вилајти-фәгиһ мәсәләсинин гәбулу вә мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) тәрәфиндән фәгиһ алимләрин гејбәт әсриндән сонра ислам ҹәмијјәтинин рәһбәрлијини өһдәләринә алмасы мәсләсинин тәсдиги вә гәбулу ачыг-ајдын бәјан олунур. О, шәхсин бу мөвзудакы дәрин мәналы гијмәтли сөзләриндән мин илдән чох кечмәсинә бахмајараг бу ҝүн дә бу мөвзу ҝүн кими ајдын шәкилдә парламагдадыр. Бахмајараг ки бәзиләри бу парылтыны ҝөрмүрләр вә ја ҝөрмәк истәмирләр.[4]

Шејх Муфиддән сонра ардыҹыл олараг диҝәр алимләр вә фәгиһләр дә вилајәти-фәгиһ мөвзусунда вә онун ихтијарларынын һүдудулары әтрафында елми мүбаһисәләр етмишләр.   Онлардан, Шејх Әбус-Салаһ Һәләби (447 һиҹ.гәм), Ибни Идрис Һилли (598 һиҹ.гәм), Мүһәггиг Һилли (676 һиҹ.гәм), Мүһәггиг Кәрәки (940 һиҹ.гәм), Мөвла Әһмәд Мүгәддәс Әрдәбили (990 һиҹ.гәм), Ҹавад ибни Мүһәммәд Һүсејни Амули (1226 һиҹ.гәм), Молла Әһмәд Нәраги (1245 һиҹ.гәм), Мир Фәттаһ Әбдул-Фәттаһ ибни Һүсејни Мәрағи (1266 һиҹ.гәм), Шејх Мүһәммәд Һәсән Нәҹәфи, Саһиби-Ҹәваһир (1266 һиҹ.гәм), Шејх Мүртәза Әнсари (1281 һиҹ.гәм), Һаҹы АгаРза Һәмәдани (1322 һиҹ.гәм), Сејјид Мүһәммәд Бәһрул-улум (1326 һиҹ.гәм),  Ајәтуллаһ Бүрүҹирди (1382 һиҹ.гәм), Ајәтуллаһ шејх Мүртәза Һаири (1362 һиҹ.гәм), ајәтуллаһ Хумејни (рәһ.) (1388 һиҹ.гәм) ишарә етмишләр.[5]