“Бәда”, әрәб дилиндә “бәдувв” сөзүнүн көкүндән олуб, шиддәтлә ајдын мәнасындадыр.[1] Елми терминдә дејилир: Бәда ики мәнададыр; 1) Аллаһ-тааладан өтрү тәзә бир рәјин гаршыја чыхмасы. Белә ки, Аллаһын әввәлҹәдән ондан хәбәри јох имиш. Бу мәна, Аллаһ-таала һаггында батил вә белә бир мәнанын Аллаһ-таалаја нисбәт верилмәси гејри-мүмүкүн вә гадағандыр. 2) Инсанлар үчүн әввәлҹәдән билмәдикләри тәзә бир мәнанын  гаршыја чыхмасы. Јәни, инсанлара ҝизлин олан бир иши заһир етмәк. Һалбуки, бу иш әзәлдән Аллаһ-тааланын Өзүндән өтрү ҝизлин дејилди. Әввәлдән, о ишин бу шәкилдә заһир олаҹағыны дәгиг билир. Амма, Аллаһ-таала һансыса сәбәбә вә мәсләһәтә хатир бу иши инсанлардан ҝизлиндә сахлајыр вә мүәјјән лазымы вахтда үзә чыхарыр. Бәда һаггында бу мәна, ағылын да гәбул етдији бир мәсәләдир.[2]  Шиә алимләринин бәда һаггында нәзәријјәләри Әһли-Бејт (әлејһиссалам)-ын сөзләри әсасындадыр. Неҹә ки, Имам Садиг (әлејһиссалам) бу барәдә дујурур: Аллаһ-таала бүтүн пејғәмбәрләрдән төвһидлә јанашы бәда һаггында да әһд-пејман алмышдыр.”[3]  Диҝәр бир һәдисдә бујурур: “Һәр ким ҝүман етсә ки, һансыса мәсәлә Аллаһ-таала үчүн тәзә гаршыја чыхыб вә әввәлдән ондан хәбәрсиз имиш, о адамдан узаглашын!”[4]

   Бәданын Аллаһа нисбәт верилмәсиндән мәгсәд о мәнадыр ки, Аллаһ-таала инсанлара мәлум олмајан тәзә бир мәсәләни онлара ашкар едир. Өзү исә сөзсүз ки, әзәлдән о мәсәләни билирди. Инсанлар исә әввәлҹәдән о ишин олаҹағыны ҝүман етмирдиләр.[5]     

     Бу мөвзуда Аллаһ-таала Гурани-Кәримдә бујурур: “Һəр дөврүн бир китaбы (лөвһи-мəһфуздa јaзылмыш һөкмү) вaр. Aллaһ (һəмин китaбдaн) истəдији шeји мəһв eдəр, истəдијини дə сaбит сaxлaјaр (бəндəлəринə aид һəр һaнсы бир һөкмү лəғв eдиб бaшгaсы илə дəјишəр вə јa oну oлдуғу кими сaxлaјaр). Китaбын əсли (Лөвһи-мəһфуз) Oнун јaнындaдыр.”[6]

    Аллаһын Өз елми илә јаранмышлар һаггындакы тәдбири ики јолла тәсәввүр олунур: Бири, Аллаһын о елмидир ки, Өзүндән башга һеч бир варлығын ондан хәбәри јохдур. Бу елмә “Лөвһи-мәһфуз” дејилир. Диҝәр елмдән исә пејғәмбәрләр, мәлаикәләр вә бизләрин дә аҝаһлығы вар. Бу елмә “ Лөвһи мәһв вә исбат” дејилир.  “Бәда” елми дә Аллаһын елминн бу гисминә аиддир.[7]  

   Имам Садиг (әлјеһиссалам) бујурур: ”Аллаһын ики ҹүр елми вар: Бири ҝизли вә мәхфи елм ки, јалныз Өзү бундан аҝаһдыр. Бәда елми дә ондан сајылыр. Диҝәри исә о елмдир ки, пејғәмбәрләр вә мәлаикләр о елмдән аҝаһдыр. Биз дә о елмдән аҝаһыг.”[8]  Беләликлә, ики нөв елмимиз вар. Бир нөв елми ки бәданын мәншәји ондандыр. Она Лөвһи-мәһфуз дејилир. Диҝәри исә о елмдир ки, бәда о елмә бағлыдыр. Она да лөвһи мәһв вә исбат дејилир. Бәс бәда, биринҹинин мәһви вә икинҹи елмин исбаты демәкдир. Аллаһ-таала исә һәр ики елмә аҝаһдыр. Бу елә бир һәгигәтдир ки, һеч бир ағыл саһиби ону инкар едә билмәз. Чүнки, һәр бир ишин тәһәггүг тапмасында ики тәсәввүр ола биләр. Биринҹиси о ишдир ки, онун тәһәггүг тапмасы бәзи нагис сәбәб вә манеәләр үзүндән баш вермәјә дә биләр. Икинҹиси исә елә ишләрдир ки онун баш вермәмәси там сәбәбинә ҝөрә гејри-мүмүкүндүр. Белә һадисәләр шәртсиз вә мөвҹудлуғунун там сәбәбинә ҝөрә манеә гаршыја чыхмасы гејри-мүмкүндүр. Һәр ики һаләт Гуранда, “Лөвһи-мәһв вә исбат” вә “Үммүл-Китаб” кими үнванла  гејд олунмушдур. Јахуд, варлығын әввәл ики мәрһәләси (мәһв вә исбат) сонра исә о ики мәрһәләнин мәншәји сајылан “Үммүл-Китаб”.[9]

       Лөвһи-мәһфуз, Китаби-мүбин, Лөвһи-мәһв вә исбат:

   Гуранда охујуруг: “Дәрҝаһымызда (һәр шеји) һифз едән бир Китаб (Лөвһи-мәһфуз) вардыр!”[10]  Диҝәр ајәдә вар: ” О, Лөвһи-мәһфуздадыр!”[11]  Бу ајәләр нишан верир ки, инсан вә гејри-инсанларын бүтүн әмәлләрини һифз едән бир китаб вардыр. Бу китаб ејни һалда, бүтүн һадисәләрин, шәхсләрин әһвалларынын неҹә вә нә ҹүр олаҹаглары һаггында өзлүјүндә һеч бир дәјишиклик олмадан ҹәм етмишдир.                  Бир чох мүфәссирләрин нәзәријјәсинә әсасән, Лөвһи-мәһфуз вә Китаби-мүбин мүхтәлиф адда ејни бир китабдыр.  Чүнки, Китаби-мүбиндән мәгсәд һәман илаһи елмин мәгамыдыр. Јәни, бүтүн мөвҹудатын варлығы вә неҹәлији бу елми мәгамда гејд олунмушдур. Бу сөзүн шаһиди Гуранын бу ајәсидир ки, бујруур: “Јeрдə вə ҝөјдə зəррə гəдəр бир шeј сəнин Рəббиндəн ҝизли гaлмaз. Oндaн дaһa бөјүк, дaһa кичик eлə бир шeј дə јoxдур ки, aчыг-aјдын китaбдa (лөвһи-мəһфуздa) oлмaсын!”[12] . Диҝәр ајәдә охујуруг: “Јeр үзүндə јaшaјaн eлə бир ҹaнлы јoxдур ки, Аллaһ oнун рузисини вeрмəсин. Аллaһ oнлaрын (aтa бeлиндəки, aнa бəтниндəки вə јa дүнјaдaкы) сығынaҹaглaрыны дa, əмaнəт гoјулaҹaг (өлүб дəфн eдилəҹəк) јeрлəрини дə билир. (Бунлaрын) һaмысы aчыг-aшкaр китaбдaдыр (лөвһи-мəһфуздaдыр).”[13]  

       Бу ајәләр дәлаләт едир ки, варлығ аләми өз ҝенишлији илә Лөвһи-мәһфузда өз әксини тапмышдыр. Бәс, Лөвһи-мәһфуздан (Үммүл-Китаб) мәгсәд, һәман әзәли илаһи елмдир ки, онда һеч бир дәјишиклик јохдур вә һәмишә сабитдир. Һалбуки, Лөвһи-мәһв вә сабит онун әксинә олараг һеч бириси сабит вә дәјишмәјән дејил, ола билсин һансыса һадисә илә әлагәдар онлардан бири дәјишсин.

     Беләликлә, Лөвһи-мәһв вә исбат аләминдә олан талеһ јазылары, заман вә мәканла әлагәдар олараг мүәјјән мәнада дәјишә биләр. Һалбуки, Аллаһ-тааланын бу дәјишмәјә әввәлдән елми вардыр. О сәбәбдән Әли ибни Һүсејн (әлејһиссалам) бујурур: “Әҝәр Гуранда о ајә олмасајды мән Гијамәтә кими нә олаҹағыны хәбәр верәрдим.” Зүрарә нәгл едир ки, сорушдум: Һансы ајә? Имам (әлејһиссалам) бујурду: Бу ајә: “Aллaһ истəдији шeји мəһв eдəр, истəдијини дə сaбит сaxлaјaр. Китaбын əсли (лөвһи-мəһфуз) Oнун јaнындaдыр.”[14]  Бәс, Лөвһи-мәһв вә исбат, бүтүн һадисәләрин заман вә вахт ҹәһәтдән мәһдуд, вә үмуми шәкилдә олмасына ишарә едир. Башга сөзлә десәк, ҝөјләрдә вә јердә, һәмчинин, онларын арасында олан бүтүн варлыгларын һадисәләри орда гејд олунмушдур. Шаһид үчүн, Аллаһ-таала бу һагда Гуранда бујурур: “Биз ҝөјләри, јери вә онларын арасында оланлары анҹаг һагг олараг вә (гијамәт ҝүнү сона чатаҹаг) мүәјјән бир мүддәт үчүн јаратдыг.”[15] 

   Беләликлә, бәһсдән белә нәтиҹә алмаг олар ки, заман вә мәсләһәтләрә ујғун олараг, Лөвһи мәһв  вә исбатда дәјишиклик һәмишә ҹари ола биләр. Амма, Лөвһи-мәһфузда (әзәли илаһи елмдә) һеч бир дәјишиклик јохдур. Бәс, бүтүн варлығ аләминин ики һаләти вар: бир тәрәфдән өлүм вә һәјат кими мүхтәлиф дәјишикликләрә мәруз галанлар, икинҹиси исә һеч вахт дәјишиклик онда тәсәввүр олунмајан исбат вә сабит варлыглар. Бәда мәсләси дә һәмән биринҹи гисмә аид олрур.