“Вилајәт-фәгиһ” бәһсини мүхтәлиф јолларла исбат етмәк олар. Амма бу бәһсдә биз јалныз, мәсәләнин әгли вә нәгли дәлилләринә кифајәтләнәҹәјик:

А) Әгли дәлил:

Мүсәлман ҹәмијјәтинин бир тәрәфдән рәһбәр вә һакимә еһтијаҹы вар, диҝәр тәрәфдән исә һөкумәт мәсәләси елә бир мәсәлә дејил ки, дин һөвзәсиндән кәнарда олсун. Белә ки динин әсас дүнјәви принсипләри там бир низам шәклиндә сонунҹу дин олан Исламда бәјан олунмушдур. Әгл һакимијјәт мәсәләсиндә нәинки дәхаләт едир, әксинә һикмәт тәләб едир ки, рәһбәрлик мәсләсиндә әглин ролу зәруридир.  Әҝәр һакимијјәтә дин нөгтеји нәзәриндән бахсаг, рәһбәрлијин әсас вәзифәләриндән бири илаһи ганунлары горујуб, Ислам шәриәтинин һөкмләрини ҹәмијјәтдә тәтбиг етмәкдир.  Бу заман, әгл һөкм едир ки, белә бир һакимијјәтин башында о шәхс гәрар тутмалыдыр ки, илаһи һөкмләрә вә дини вәзифәләрә ән чох аҝаһ олан олсун. Әҝәр ҹәмијјәтдә мәсум Имам (әлејһиссалам) варса, әгл һөкм едир ки бу мәнсәбә јалныз о лајигдир. Һалбуки, мәсум Имам (әҹ) гејбдәдир вә әглин һөкмү илә бу мәгама ҹәмијјәт ичиндә ән лајиглиси јалныз, адил фәгиһләрдир. Башга сөзлә десәк, әгл һөкм едир ки, етигад вә мәнәвијјата сөјкәнән белә бир һөкумәтин башында мәнәвијјатдан хәбәрдар олан шәхс олмалыдыр. Ислам шәриәтинин дә илаһи һөкм вә ганунлардан ибарәт олдуғуна ҝөрә мәсум Имамын (әҹ) гејбдә олдуғун бир заманда һөкумәт башында олмаға ән чох адил фәгиһләр лајигдирләр.

Б) Нәгли дәлил:

Вилајәт-фәгиһ бәһсиндә бир чох рәвајәтләри дәлил кими ҝәтирмәк олар. Онлардан бәзиләрини гејд едирик:

1.Мәрһум шејх Сәдуг, Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам)-дан нәгл едир ки Рәсулуллаһ (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) бујурду: “Аллаһуммә ирһәм хүләфаи”   - Илаһи! Мәним ҹанишимләрими Өз мәрһәмәтиндә гәрар вер! О Һәзрәтдән (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) суал олду: Сизин ҹанишинләриниз кимдир? Һәзрәт бујурду: Мәндән сонра ҝәлиб мәним

 рәвајәтләрими вә ганунуму нәгл едәнләр.

Һәр бир рәвајәтдә ики мөвзу бәһс олунур: 1. Һәдисин етибарыны исбат едән онун сәнәди. 2. Һәдисин нәзәримиздә олан мөвзуја там дәлаләти олмуш олсун.

Бу рәвајәт мүхтәлиф китабларда мүхтәлиф сәһиһ сәнәдләрлә нәгл олундуғуна ҝөрә[1] онун мәсум Имам (әлејһиссалам) тәрәфиндән дејилмәсинә архајыныг вә һәдис сөјләјәнләрин јолунда шәккимиз јохдур. Амма, рәвајәтин “вилајәти-фәгиһ бәһсинә неҹә дәлаләт етмәсиндә ики мәсәләјә диггәт етмәк лазымдыр:

А) Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) үч мүһүм вәзифәси вар:

Рисаләт – јәни, илаһи һөкмләрин тәблиғи, шәриәт һөкмләрини инсанлара чатдырмаг вә үммәтә јол ҝөстәрмәк.

Гәзавәт – јәни, һакимлик, ихтилафы һәлл етмәк вә дүшмәнчилијин гаршысыны алмаг.

Вилајәт –јәни, ислам ҹәмијјәтинә рәһбәрлик етмәк вә она тәдбир ҝөрмәк.

Б) Һәдисдә, Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) сонра һәдис нәгл едәнләрдән мәгсәд ади һәдис сөјләјәнләр вә равиләр  јох,  фәгиһләрдир. Чүнки, иши јалныз һәдис нәгл едән рави өзү билмир ки, сөјләдији һәдис Пејғәмбәрин (с) өз ганунудур, ја хејр? О, јалныз ешитдији сөзләри вә ја ҝөрдүјү әмәли нәгл едир вә бу мөвзуда һәдисин вә ја әмәлин хүсуси, тәзад вә ја гејд олмасына һеч бир ишарә етмир. Бүтүн бу мәсәләләрдән аҝаһ олан вә рәвајәти тәһлил етмәјә гүдрәти чатан јалныз, иҹтиһад вә фәтва мәгамына наил олмуш адил фәгиһләрдир.

Инди бу ики мүһүм мәсәләни нәзәрә алараг рәвајәтин мәнасы белә олур: “Фәгиһләр Ислам Пејғәмбәринин (сәллалаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) ҹанишинидирләр.” О һәзрәтин мүхтәлиф вәзифәләри олдуғуна хатир һәдисдә хүсуси бир мәсәләјә ишарә олунмур. Демәли, фәгиһләр, мәсум Имамын(әҹ) гејби дөврүндә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) бүтүн вәзифәләриндә ҹанишинидирләр.[2]

Бәзиләри рәвајәтдә гејд олунан “хәлифә” кәлмәсинин дәлаләтиндә мүхтәлиф нәзәријјә вә иддиалар едирләр.[3]

Хәлифә сөзүнүн ики мәнасы вар:

1. Әсл вә лүғәтдә олан мәна. Гурани-Кәримдә дә һәмин мәна ишләдилиб.

“إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً “Мән јер үзүндә ҹанишин гәрар верирәм.”[4] Вә јахуд диҝәр ајәдә бујурур: یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ  “Ја Дaвуд! Биз, сəни јeр үзүндə xəлифə eтдик. Бунa ҝөрə дə инсaнлaр aрaсындa əдaлəтлə һөкм eт!”[5] Биринҹи ајәдә “хәлифә” кәлмәси тәквин вә дәјишмәз мәнасында ишләниб, икинҹи ајәдә исә хәлифә сөзү шәриәтдә ишләнмәсинә бахмајараг ән чох гәзавәт вә гази мәнасында ишләниб.

2. Сијаси вә тарихи мәнасында. Белә мәна Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) вәфатындан сонра вүҹуда ҝәлди. Бу мәгам, дүнјәви вә гејри илаһи олан бир мәгамдыр ки, инсанлар тәрәфиндән һагг вә ја наһагг шәкилдә һансыса бир шәхсә верилир. Һәмчинин, бу мәгам илаһи бир мәгам олан рисаләт вә имамәт мәгамындан там шәкилдә фәргли олан бир мәгамдыр.  Әҝәр “хәлифә” сөзүнүн “ҹанишин” мәнасыны нәзәрә алсаг Гуранда һәр јердә, рәвајәт вә тарихи мөвзуларда  һәмин мәнанын ишләнмәсини мүшаһидә едирик.  Әҝәр фәрг варса, јалныз, ҹанишинликдәдир. Бәзән бу ҹанишинлик јарадылыш аләминдә, бәзән дә шәри вә гануни мәнсәбә дәлаләт едир. Һәтта, әҝәр ислам тарихиндә “хәлифә” сөзүнүн Ислам Пејғәмбәринин (сәллалаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) вәфатындан сонра вүҹуда ҝәлмәсинә бахмајараг әксәр мүсәлманлар белә һесаб едирдиләр ки сечилән хәлифә һәгигәтән, Ислам Пејғәмбәриндән (сәллалаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) сонра Онун ҹанишидир. Беләликлә, хәлифә сөзүнүн мүхтәлиф мәналары вардыр. Ҹанишинин мөвзусунун фәргинә бахмајараг хәлифә сөзү Гуранда бир мәнада ишләниб. Гејд олунан рәвајәтдә дә хәлифә сөзү ҹанишин мәнасында ишләниб. Рәвајәтдә ҹанишинин һансы мәнасы нәзәрдә тутулмасы һагда һеч бир гејд олмадығына ҝөрә бү мүтләглик[6] дәлаләт едир ки, фәгиһләр бүтүн мәсәләләрдә  Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) ҹанишинләридир.

2. Мәрһум Шејх Сәдуг өзүнүн Икмалуд-Дин китабында Исһаг ибни Јәгубдан имам Замандан (әҹ) сорушулан суалын мүгабилиндә Имам (әҹ) өз мүбарәк дәсти хәтти илә јаздығы һәдиси-шәрифи (товгиә[7]) белә нәгл едир: “Вә әмма һәвадусил-вагиәти, фәрҹиу ила ровату һәдисуна. Фә иннәһум һөҹҹәти әләјкум вә әнә һөҹҹәтуллаһи әләјһим” “Гаршыја чыхаҹаг һадисәләрдә исә биздән һәдис сөјләјәнләрә мүраҹиәт един! Чүнки, онлар мәним сизә һөҹҹәтимдир. Мән дә Аллаһын онлара олан һөҹҹәтијәм.”[8]

Һәмин рәвајәти мәрһум Шејх Туси өзүнүн “Әл-Ғејбәт” китабында да нәгл едир. Јалныз бир фәрглә ки һәдисин сонунда “Әнә һөҹҹәтуллаһи әләјһим” (Мән дә Аллаһын онлара олан һөҹҹәтијәм) ҹүмләсинин јеринә “ Әнә һөҹҹәтулләһи әләјкум” (Мән дә Аллаһын сизә олан һөҹҹәтијәм) ифадәси ишләниб.[9]

Бу рәвајәт, сәнәд ҹәһәтдән Исһаг ибни Јәгуба гәдәр тәхминән гәтидир. Чүнки, она гәдәр олан сәнәдләри диҝәр равиләрдән мүхтәлиф јолларла мәрһум Кулејнидән вә Исһаг ибни Јәгубдан нәгл етмишләр. Амма Исһаг ибни Јәгубубун инанылмыш шәхс олмасы барәсиндә һәдис нәгл едән равиләрин һәјаты һаггындакы китабларда һеч бир мәлумат јохдур. Бәзиләри чалышыблар ки, ону мәрһум Кулејнинин гардашы кими гәләмә версинләр,[10] лакин бу нисбәт һеч дә дәгиг дејил. Ән мүнасиб јол будур ки, Имам Заманын (әҹ) кичик гејб зәманәсинин шәраитини нәзәрә алсаг ҝөрәрик ки, Имам Заман (әҹ) о гәдәр тәзјиг вә мәһдудијјәтдә галмышды ки, Һәзрәт өзүнү инсанлардан ҝизлиндә сахлајыр вә хүсуси наибләри васитәсилә әлагә јарадырды. Бу шәраитдә Имамын (әҹ) өз дәст хәтти илә јаздығы рәвајәти өзүнүн етимад етдији мәхсус шәхсә верә биләрди. Бәс, Имам (әҹ) белә бир рәвајәтин ән чох етибар етдији шәхсин вастәсилә мүсәлманлара јазмасы өзү дәлилдир ки, рәвајәти ҝәтирән шәхс Имамын (әҹ) нәзәриндә ән инанылмыш шәхсләрдәндир.[11]

Әҝәр суал олунса ки, үмумијјәтлә, биз һардан биләк ки, Исһаг ибни Јәгуб, Имамын (әҹ)  рәвајәтини алыб? Бәлкә, о бу мәсәләдә јалан иддиа едир?  Ҹавабында дејирик: Кулејнинин ондан белә бир мүһүм рәвајәти нәгл етдији шәхс сөзсүз ки, инанылмыш шәхс олуб. Јохса, белә бир мүһүм рәвајәти ондан нәгл етмәзди. Бунунла да бу рәвајәтин сәнәдиндә һеч бир шәкк-шүбһә јохдур.[12]

Кечмиш фәгиһләрин дә китабларында олдуғу кими бу рәвајәтдән ән јахшы дәлил кими белә истифадә етмәк олар: Имам Заман (әҹ) ики ҹүмләсиндә - “онлар мәним сизә олан һөҹҹәтимдир” вә “Мән дә Аллаһын һөҹҹәтијәм”  - ифадәсини елә ашкар шәкилдә бәјан едир ки, санки, Һәзрәтин һөҹҹәти һәман рәвајәти нәгл едәнләрдир. Кечән бәһсимиздә бәјан етдик ки равиләрдән мәгсәд һәмин фәгиһләрдир. Јәни, мүсәлманлар арасында фәгиһләр Имам Заманын (әҹ) наибләридир. Әҝәр бу рәвајәтин сөјләнилмәси шәраитини, јәни, кичик гејбәти нәзәрә алсаг, әслиндә Имам Заман (әҹ) шиәләри бөјүк гејбәтә һазырлајыр вә сон сөзүнү чатдырырды. Фәгиһләрин әксәријјәтинин бујурдуғу кими ајдын шәкилдә мәлум олур ки, бу рәвајәт Имам Заманын (әҹ) гејбәтинә аид олуб фәгиһләри Имамын (әҹ) бүтүн ишләриндә там наиби вә о ҹүмләдән һакимијјәтдә рәһбәрлији дә фәгиһин өһдәсиндә олдуғуну бәјан едир.

Бәзиләри бу һәдисин дәлаләтиндә нәгд едибләр вә сәбәбинин дә “һөҹҹәт” кәлмәсинин арашдырылмамасы, лүғәтшүнаслыгда шәхсләрин маһир вә лазыми елмә малик олмамасыны гејд едирләр. Һалбуки, белә ирад тутанларын өзләри фәгиһләрин бу бәһси неҹә дәгиг арашдырмаларындан  хәбәрсиздирләр. Бунунла кифајәтләнмәјәнләр, рәвајәтдә “һөҹҹәт” кәлмәсини мәнтигә ујғун олмајан мүхтәлиф мәналарда ишләтмәк истәмиш, амма бу вадидә ҝирифтар олмуш вә мәгсәдләринә чата билмәмишләр.[13]

Бу рәвајәтдә, башга рәвајәтләрдә олдуғу кими “һөҹҹәт” кәлмәсиндән хүсуси гејд кими истифадә етмәк олар.   Имам (әлејһисслам) Аллаһын һөҹҹәтидир. Чүнки, әҝәр мәсум Имам (әлејһиссалам) әмр етсә вә бу әмрә әмәл олунмаса, Аллаһ таала һәмин итаәтсизлији о милләтә гаршы “һөҹҹәт”- јәни, дәлил кими ҝәтирәҹәк. Бу заман мүхалифләр өзләрини мүдафиә етмәкдән өтрү һеч бир үзр ҝәтирә билмәзләр. Әксинә, әҝәр милләт Имамын (әлејһиссалам) әмринә әмәл етсәләр вә онлардан сорушулса ки, нәјә ҝөрә бу ишә әмәл етдиниз, ҹавабында јенә Имамын (әлејһиссалам) сөзүнү “һөҹҹәт” ҝәтирәрләр. Бунунла  ајдын олур ки әҝәр адил фәгиһ мүсәлманлара әмр етсә вә онлар о ишдә итаәт етмәсәләр Имам (әлејһиссалам) онларын бу мүхалифәтини онлара “һөҹҹәт” кими дәлил ҝәтирәр. Һәмчинин, әксинә, адил фәгиһин әмринә итаәт олунса, итаәткарлар өз ишләрини адил фәгиһин сөзүнә әсасландыраҹаглар.

Беләликлә, кечмиш бәһсләрдә фәгиһләрин нәзәриндә гејд олундуғу кими, бу рәвајәтин адил фәгиһләрин Имам Заман (әҹ) тәрәфиндән О Һәзрәтин наиби, јәни, вилајәти-фәгиһә -  дәлаләт етмәсиндә һеч бир шәкк вә шүбһә јохдур.

Даһа чох мүталиә үчүн бах:

1. Мәһди Һадәви Теһрани, Вилајәт вә дијанәт, Мусәссеји фәрһәнҝи ханеји хирәд, Гум, икинҹи чап, 1380 шәмси или.

2. Мәһди Һадәви Теһрани, Әл-Һөкмүл-Ислами фи әсрил-Гејбәт