Please Wait
7073
Мүхтәлиф тәфсирләрә әсасән, бу ајәнин мәнасы вә мәфһуму һаггында беш нәзәријјә вар. Ән сәһиһ нәзәријјә будур ки, ајә үмуми мәна кәсб едиб, бүтүн бәшәрә вә инсанијјәтә аиддир. О да будур ки; дин, бир сыра гәлби етигад вә гајдалардан ибарәтдир ки, онда мәҹбуријјәт гејри-мүмкүндүр. Инсан һәмишә мухтар вә ихтијар саһибидир. Бу сөзүн өзү бәзи мәҹбуријјәт нәзәријјәсини ирәли сүрәнләрә ҹавабдыр ки, јазырлар; “инсан, ислам вә ја күфрүн, ибадәт вә ја ҝүнаһын вә саир әмәлләрин гәбулунда мәҹбурдур”. Һәмчинин, ајәнин ардында ҝәлән мәнаны нәзәр алмагла “мүфәввизә”(сырф азад) нәзәријјә саһибләринә дә гәти шәкилдә мөһкәм дәлиллә ҹаваб верилир. Онлар дејирләр: “Аллаһ-таала инсаны хәлг етдикдән сонра бүтүн ишләри онун өзүнүн өһдәсинә гојмуш вә өзү Гијамәт ҝүнүнә кими кәнара чәкилмишдир.” Чүнки, ајәнин ардында вә мәнасындан белә бир нәтиҹә ајдын шәкилдә, әлә ҝәлир ки, Аллаһ ганунуна ҝөрә, һәр бир шеј Онун маликијјәт вә гүдрәтиндә олуб, бу гүдрәтдән хариҹ дејилдир.
Башга сөзлә десәк, инсанларын Аллаһа иман ҝәтирмәси мәҹбуријјјәт вә зорла олмадығы кими, һеч бир шеј Аллаһ-тааланын гүдрәт вә вилајәтиндән кәнарда гала билмәз. Әксинә, илаһи гануна әсасән, әҝәр инсан тағут вә залимдән үз дөндәриб, Аллаһ-таалаја иман ҝәтирсә, сәбәб вә нәтиҹә ганунуна ҝөрә ән мөһкәм бир дајаға әл атмыш, сонракы мәрһәләләрдә һидајәт јолунда мөһкәм дајага сөјкәнмәклә гаранлыглардан нура тәрәф ниҹат тапар. Диҝәр тәрәфдән, илаһи гануна әсасән, һәр кәс Аллаһын варлығына дәлаләт едән бүтүн бу ајдын дәлиләрдән сонра јенә дә Она гаршы күфр етсә, о заман инсан нурдан чыхыб гаранлыға тәрәф һәрәкәтдә олар. Беләликлә, инсанын сечим ихтијары олмасына бахмајараг, нәтиҹә вә һасил әлә ҝәтирмәкдә һеч бир гүдрәтә малик дејил, јалныз Аллаһын ганунуна табедир. Нәтиҹә етибары илә белә демәк олар ки, гејд олунан ики ајә мәсум Имамларымызын (әлејһимуссалам) гејд етдији кими бу мәсәләри ачыглајыр ки, инсан “нә мәҹбурдур вә нә дә сырф азад”. Бәлкә дә бу ики ишин арасында гәрар тутмушдур”
Ајәнин сона кими мәнасы беләдир: “Диндə мəҹбуријјəт (зoрaкылыг) јoxдур. Артыг дoғрулуг (имaн) aзғынлыгдaн (күфрдəн) aјырд eдилди. Һəр кəс Тaғуту инкaр eдиб Аллaһa имaн ҝəтирсə, o, aртыг (гырылмaг билмəјəн) əн мөһкəм бир ипдəн (дəстəкдəн) јaпышмыш oлур. Аллaһ (һəр шeји oлдуғу кими) eшидəндир, билəндир!” [1]
Ајәнин мәнасыны бәјан етмәздән әввәл ики мәсәләни гејд етмәк лазымдыр:
1. Сөзләри мәнасы:
“Икраһ” сөзү, бир нәфәри зорла бир ишә мәҹбур етдикдә ишләнир. “Рошд” сөзү, һидајәт, ниҹат, мәсләһәт вә камал мәнасында ишләнир.[2] Бу сөзүн мүгабили “ғәјј” сөзү олуб, һәлакәтә тәрәф ҝетмәк мәнасындадыр.[3] Әлламә Тәбатәбаи јазыр: “рошд” сөзү әрәбҹә әсл һәгигәтә јетишмәк, һәгигәтә чатмаг вә јолун ортасында олмаға дејилир. Бунун мүгабилиндә исә “ғәјј” сөзү дурур. Беләликлә, “рошд” вә “ғәјј” сөзләри һидајәт вә зәлаләт мәналарында бир-бирләринә зидд мәнада ишләнир.[4]
2. Мүфәссирләрин нәзәри:
Үмуми шәкилдә, ““диндə мəҹбуријјəт (зoрaкылыг) јoxдур.” –ҹүмләсинин мәнасында мүфәссирләр арасында беш нәзәријјә вар вә тәртиблә бунлардан ибарәтдир: 1) Әҝәр бир нәфәр дөјүшдән сонра ислама ҝәлсә демәјин ки, исламы мәҹбур гәбул етди.[5] 2) Ајә, Әһли-Китабын һаггында назил олуб. Белә ки, онлардан ҹизјә алдыгдан сонра исламы гәбул етмәјә мәҹбур етмәјин.[6] 3) Ајәдән мәгсәд бүтүн кафирләр нәзәрдә тутулур. Сонрадан дөјүш[7] вә ҹиһад[8] ајәләри илә нәсх (ләғв) олунур. 4) Ајәдән мәгсәд әнсардан мүәјјән бир дәстәдир.[9] Ајәнин назил олма сәбәби һаггында бир нечә әһвалат нәгл олунур. Онлардан бири будур ки, мүсәлман әнсарлардан биринин гара дәрили бир гулу вар иди. О, бу гула исламы гәбул етдирмәкдән өтрү чох сыхынтыја салырды. 5) Бир дәстә мүфәссирләр исә белә нәзәр верирләр ки, бу ајә үмуми шәкилдә бүтүн инсанлар һаггында назил олуб. Јазырлар: Дин, гәлби вә етигады бир мәсәлә олуб, онда мәҹбуријјәт вә зоракылыг гејри-мүмкүндүр. Инсан исә мухтар вә ихтијар саһибидир. Бу нәзәријјә, хүсусилә мүасир заманда, мүфәссирләр тәрәфиндән гәбул едилир.[10] Белә нәзәрә ҝәлир ки, бу нәзәријјәләрин сонунҹусу даһа сәһиһ вә мәнтигидир. Беләликлә, Гуранда бу ајәдән заһирдә белә мәна әлә ҝәлир ки, исламда мәҹбуријјәт вә ирадәсиз әгидә јохдур. Она ҝөрә ки ајәдә гејд олундуғу кими һәгигәт вә зәлаләт јолу ајдындыр. Инсан иманы гәбул етмәклә күфр етмәкдә азаддыр. Һәр ким истәсә бу јолу, истәмәсә диҝәрини гәбул едә биләр. Һәчинин, ајәнин әввәлиндән вә сонундан белә бир әсл ганун әлә ҝәлир ки, мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) јолу, “нә сырф иҹбар вә нә дә сырф азад” јолу олмушдур. Бу мәнтиг дүнја сијасәтиндә, игтисадијјатында вә сијасәт елмләриндә дә истифадә олунур.[11] Чүнки, әввәлки ајәдә төвһиддән там ајдынлыг верилмишдир. Фитрәти сағлам олан һәр бир кәс азҹа диггат вә тәфәккүрлә асанлыгла баша дүшәр ки, һәгигәт нәдир. Амма, бәзи гәрәзли шәхсләрин ајәдән башга мәна чыхармаг истәмәләрини нәзәр алараг, бу вә сонракы ајә васитәсилә үмуми вә әсас бир ганун васитәсилә онларын бу јолуну бағламышдыр. Башга сөзлә десәк, ајә, бәзиләринин исламы ја күфрү гәбул етмәкдә, јахуд ибадәт вә ҝүнаһ әмәлдә мәҹбур олдуғуна иддиа етмәсинә мөһкәм бир рәдд ҹавабыдыр. Ајә нишан верир ки, мәсәлә һеч дә белә дејилдир.[12] Аллаһ-таала һеч бир әмәлдә кимәсә мәҹбур вә зор етмир. Диҝәр тәрфдән, мүфәввизә әһлинин белә бир иддиасы ки, “Аллаһ-таала инсаны хәлг етдикдән сонра бүтүн ишләри онун өзүнүн өһдәсинә гојмуш вә өзү Гијамәт ҝүнүнә кими кәнара чәкилмишдир.” – Аллаһ-таала төвһид дәлили илә мәсәләни елә бәјан етмишдир ки, бу мәсәләдә һеч кимин зәррә гәдәр шәкки вә шүбһәси олмасын. Бу әгидә саһибләриндән, мөтәзили Әби Мүслүм вә Гәфали ајәнин мәнасында дејирләр: “Аллаһ-таала, иман мәсәләсиндә иши нә мәҹбуријјәт вә нә дә зора тәјин етмишдир. Әксинә, иман ҝәтирмәк јалныз инсанын өз имкан вә ихтијарына гојмушдур. Бунунла да кафирин өз күфрүнда галмасында һеч бир дәлили олмур. Әҝәр о, өз күфрүндә галса бу онун өзүнүн зор вә иҹбарла нәфсини бу һаләтдә сахламасынын нәтиҹәсидир. Амма ајәдә бујурур: “диндә мәҹбуријјәт јохдур” – буну неҹә изаһ едәк? Бу барәдә дејирләр: Ајә демәк истәјир ки, онлары иман ҝәтирмәјә мәҹбур етмәјин вә зор ишләтмәјин чүнки, дүнја имтаһан дүнјасыдыр. Мәҹбуријјәт вә зор исә имтаһан илә фәрг едир.”[13] Амма ајә онларын бу тәфәккүрүнүн зиддинә мөһкәм дәлилдир. Она ҝөрә ки, ајәдә әввәлҹә мәҹбурән күфрә дүшмәк мәсәләсини сәһв һесаб етдикдән сонра бәјан олунур: “Һəр кəс Тaғуту инкaр eдиб Аллaһa имaн ҝəтирсə, o, aртыг (гырылмaг билмəјəн) əн мөһкəм бир ипдəн (дəстəкдəн) јaпышмыш oлур. Аллaһ (һəр шeји oлдуғу кими) eшидəндир, билəндир!” Һәмчинин, сонракы ајәнин вилајәт вә илаһи гануна ишарә олдуғуну нәзәрә алсаг белә нәтиҹә алырыг ки, Аллаһын ганунуна ҝөрә, һәр бир шејин Онун маликијјәт вә гүдрәтиндә олуб бу гүдрәтдән хариҹдә олмамасыдыр. Башга сөзлә десәк, инсанларын Аллаһа иман ҝәтирмәси мәҹбуријјјәт вә зорла олмадығы кими, һеч бир шеј Аллаһ-тааланын гүдрәт вә вилајәтиндән кәнарда гала билмәз. Әксинә, илаһи гануна әсасән, әҝәр инсан тағут вә залымдән үз дөндәриб, Аллаһ-таалаја имана тәрәф үз ҝәтирсә, сәбәб вә нәтиҹә ганунуна ҝөрә ән мөһкәм бир дајаға әл атмыш, сонракы мәрһәләләрдә һидајәт јолунда мөһкәм дајага сөјкәнмәклә гаранлыглардан нура тәрәф ниҹат тапар. Диҝәр тәрәфдән, илаһи ганунуа әсасән, һәр кәс Аллаһын варлығына дәлаләт едән бүтүн бу ајдын дәлиләрдән сонра јенә дә Она гаршы күфр етсә, о заман нурдан чыхыб гаранлыға тәрәф һәрәкәтдә олар. Беләликлә, инсанын сечим ихтијары олмасына бахмајараг, нәтиҹә вә һасил әлә ҝәтирмәкдә һеч бир гүдрәтә малик дејил, јалныз Аллаһын ганунуна табедир.
Сөјләниләнләрдән белә нәтиҹә алыныр: Бу ганун әлә ҝәлир ки, ајәнин әввәлиндә ҝәлән “диндә мәҹбуријјәт јохдур” ифадәси, мәсум Имамларымызын (әлејһимуссалам) бујурдуғу “нә сырф иҹбар” сөзүнә, ајәнин давамындакы “Һəр кəс Тaғуту инкaр eдиб....” ифадәси исә “нә сырф азад” ганунуна ишарә едир вә биздән өтрү һәгигәт јолунун бәјан едир.
[1] Бәгәрә сурәси-256
[2] Гурши,Сејјид Әли Әкбәр, Гамус Гуран, 3-ҹү ҹилд, сәһ-100.
[3] Гурши,Сејјид Әли Әкбәр, Гамус Гуран, 5-ҹи ҹилд, сәһ-131.
[4] Әлламә Тәбатәбаи, Тәфсир Әл-Мизан, 2-ҹи ҹилд, сәһ-342.
[5] Әлламә Тәбәрси, Тәфсир Мәҹмәул-Бәјан, 2-ҹи ҹилд, сәһ-126, Шејх Әбул-Фәтһ
азы, Тәфсир Разы, 2-ҹи ҹилд, сәһ-330.
[6] Амили Ибраһим, Тәфсир Амили, 1-ҹи ҹилд, сәһ-515-516. Тәфсир Мәҹәмул-Бәјан; Тәфсир Кәшшаф, Земәхшәри, 1-ҹи ҹилд, сәһ-487.
[7] Төвбә сурәси-5 “Лaкин əҝəр (кафирләр) төвбə eтсəлəр, нaмaз гылыб зəкaт вeрсəлəр, oнлaры сəрбəст бурaxын (ишиниз oлмaсын). Һəгигəтəн, Аллaһ бaғышлaјaндыр, рəһм eдəндир!”
[8] Төвбә сурәси-73. “ Јa Пeјғəмбəр! Кaфирлəрə вə мүнaфиглəрə гaршы вуруш! Oнлaрлa сəрт дaврaн! Oнлaрын мəскəни Ҹəһəннəмдир. Oрa нə пис јeрдир!”
[9] Тәфсир Мәҹмәул-Бәјан, Тәфсир Кәшшаф, Тәфсир Нүмунә. Мәкарим Ширази, 2-ҹи ҹилд, сәһ-279-280.
[10] Тәфсир Мәҹмәул-Бәјан, Тәфсир Кәшшаф, Тәфсир Нүмунә.
[11] Кафи, 1-ҹи ҹилд, сәһ-160, баб ҹәбр вә гәдәр.
[12] Тәјјиб, Сејјид Әбдүл-Һүсејн, Әтјәбул-бәјан дәр тәфсир Гуран, 3-ҹү ҹилд, сәһ-18.
[13] Фәхр Рази, Тәфсир Кәбир, 11 ҹилдлик, 3-ҹү ҹилд, сәһ-18.