Please Wait
8954
Дәфәләрлә һәјатымызда өз ичәримиздә гәриб вә тәнһалыг јолларында галырыг. Һәм дә елә бир јол ки, орда һәрәкәт етмәкдән башга чарәмиз јохдур. Бу һәмән сабит вә әввәлҹәдән тәјин олунмуш һәјат јолудур. Јәни, милләт, аилә, бој, гәд-гамәт, гулаг вә саир.. мәсәләләрдә олдуғу кими. Амма, дәфләрлә олуб ки, ики јол арасында һејран вә сәрҝәрдан галырыг. Белә вәзијјәтдә зеһнимизә ҝәлән илк суал бу олур ки, нә едим вә һансы јолу ҝедим?
Бәли, “һансы”, “нәјә ҝөрә” вә “нә” кими кәлмәләр инсанын ихтијар саһиби олмасына дәлаләт едир. Лакин инсанын ихтијарынын әһатәси һаггында гејд етмәк лазымдыр ки, биз, нә бүтүн ишләримизин там сәбәби ола биләрик, нә дә бүтүн ишләримизи мәҹбур вә зәрури олараг јеринә јетиририк. Инсан, ишләринин бүтүн шәраит вә мүгәддәматлары арасында јалныз, нагис сәбәб олдуғуна бахмајараг, әҝәр һәмән нагис сәбәб олмаса, јәни, инсанын ихтијар вә ирадәси олмаса ондан иш баш вермәз. Бунунла да иш нәтиҹә вермәз.
Инсандан баш верән һәр бир һәрәкәт каинатын варлыгларындан бири олуб, онун вүҹуда ҝәлмәси каинатын диҝәр варлыглары кими там бир сәбәбә бағлыдыр. Инсанын бу каинат варлыгларындан бири сајылмасы вә о варлыгларла бағлылығы олмасыны нәзәр алсаг, онун һәрәкәтинин диҝәр гисмләринә дә дәхаләти вар.[1] Мәсәлән, инсанын једији бир тикә чөрәјин әлә, ајаға, ағыза, гүдрәтә вә ирадәјә еһтијаҹы олдуғу кими кәнардан чөрәјин олмасына вә онун әлә ҝәтирилмәсиндән өтрү лазым олан диҝәр шәраитләрә, о ҹүмләдән, заман вә мәкан кими сәбәбәләрә дә еһтијаҹы вар. Бу сәбәбләрин биринин олмамасы диҝәринин дә вүҹуда ҝәлмәмәсинә вә нәтиҹәдә ишин баш вермәмәсинә сәбәб олур. Јахуд да, бүтүн бу шәраитләрин олмасы ишин баш вермәси зәрурәтини гаршыја чыхарыр. Бу шәраитләри һамысы бирликдә “там сәбәб” адланыр.[2]
Белә олан һалда бизим һамымызын саһиби олан Аллаһ-таала ирадә едир ки, инсан ҝөрдүјү ишләрин һамысы онун өз ихтијарында олсун. Јәни, әҝәр һәр һансы бир һадисәнин баш вермәсиндән өтрү беш сәбәб лазымдырса, онлардан бири дә инсанын ирадәсидир. Фәрз едәк ки бир ишыг лампасынын јанмасындан өтрү лазым олан бүтүн шәраит, о ҹүмләдән, завод, сим, килид, лампа, електрик сајғаҹы, симин електрик шәбәкәсинә бирләшмәси, електрик ҹәрәјанынын симдә олмасы вә саир кими шәраитләрлә бирҝә лампанын јанмасындан өтрү инсанын ирадәси дә лазымдыр. әни, бүтүн бу шәраитләрин бизим јанымызда һазыр олмасы илә јанашы бизим ирадәмизлә ишығын јандырылмасы әсас сәбәбләрдән бири сајылыр. Ишығын бизим ихтијарымызла јандырылмасы һәмән ирадә адланыр. Аллаһ-таала да бу ишдә ишығын јанмасыны инсанын ихтијары вә ирадәси илә олмасыны истәјир. Нә гәдәр ки, инсан ишығы јандырмајыб, ишыг јанмаз. Инсанын ихтијары олдуғу ишләрдә бүтүн шәраитин олмасы илә јанашы инсанын да ирадәси бирликдә там сәбәб сајылыр. Бүтүн бунларла јанашы инсанын ирадәси бу сәбәбләрә нисбәтдә “имкан” сајылыр. Әввәлки мәсәләдә бүтүн шәраитләрин ҹәм олмасы ишығын јанмасына сәбәб олур, амма инсанын өз ихтијары илә лампанын дүјмәсини басмасы зәрури, јахуд ихтијары вә мүмкүн олан бир ишдир? Ҹаваб мәлумдур, бүтүн бу шәраитләри ҹәм олмасындан сонра инсанын өз ихтијары илә лампанын дүјмәсини басыб ишығы јандырмасы зәрури јох, мүмкүн олан бир ишдир. Бу сәбәбдән, инсанын һәр һансы бир ихиајры ишиндә, диҝәр сәбәбләр мәҹмуәсинин тәһәггуг тапмасындан сонра бу иши иҹра етмәси зәрури јох, мүмкүн олан бир ишдир. Бу әмәлә инсанын ихтијары јахуд ирадәси дејилир.
Инсанын садә вә инһирафа јөнәлмәјән ағлы да бу нәзәри гәбул едир. Чүнки биз өзүмүз мүшаһидә едирик ки, инсан Аллаһын она вердији гүдрәтлә бир сыра ишләри, о ҹүмләдән, јемәк, ичмәк, ҝетмәк вә ҝәлмәк, вә ја сағламлыг вә хәстәлик, бөјүклүк вә кичиклик кими мәсәләләри бир бириндән ајыра билир. Һисс үзвләри илә ајырд едилән биринҹи гисм ишләрдә инсан, әмр вә нәһј етмәк, јахуд тәрифләмәк ја писләмәк габилијјәтинә маликдир. Амма икинҹи гисм ишләрдә инсанын һеч бир вәзифәси јохдур.
Исламда әввәлләр әһли-сүннәт мәзһәбиндә инсанын әмәлләри һаггында ики нәзәријјә мөвҹуд иди. Бу дәстәләрдән бир инсанын бүтүн әмәлләринин јалныз Аллаһын ихтијарында олуб, инсанын исә мәҹбур олмасыны гәбул едир вә инсанын ихтијар саһиби кими дәјәрләндирмирдиләр. Диҝәр дәстә исә инсанын бүтүн әмәлләрини там шәкилдә ихтијари билиб, онларын һеч бирисинин Аллаһ-таалаја аидијјаты олмамасына мөтәгид идиләр. Лакин, Гуранын заһири тәлиминә ујғун олан, Пејғәмбәрин (с) Әһли-Бејтинин тәфсиринә әсасән, инсан өз әмәлиндә ихтијар саһибидир. Амма, там мүстәгил дејил. Аллаһ-таала инсандан әмәли онун өзүнүн ихтијары илә истәјир. Башга сөзлә десәк, Аллаһ-таала инсанын әмәлини онун там сәбәбәләриндән бири сајылан ихтијары илә бирликдә истәјир. Инсанын әмәли зәрури олан һалда онун инсандан баш вермәси тамамилә ихтијарладыр. Јәни, әмәл диҝәр сәбәбләрә нисбәтдә зәрури олдуғу һалда, онун сәбәбләриндән бири олан инсана нисбәтдә ихтијары вә мүмкүн олан бир иш сајылыр.[3]
Даһа чох мүталиә үчүн бах:
1-Инсаншүнаслыг, Мәһмуд Рәҹәби, 5-6-ҹы фәслләр.
2-Амузеш фәлсәфә, Мисбаһ Јәзди, 2-ҹи ҹилд, 69-ҹу дәрс.
3- Әдл Илаһи, Муртәза Мүтәһһәри
[1] Сәбәб ики нөвдү. Ја мәлулун ( сәбәб олунмушун) вүҹуда ҝәлмәсинә кифајәт едир вә диҝәр гисмәтләрә еһтијаҹ јохдур. Башга сөзлә десәк, сәбәби фәрз етмәклә мәлулун вүҹүда ҝәләмәси зәрури олур. Бу сәбәбә “ там сәбәб” дејилир. Јахуд сәбәб бир нөвдүр ки мәлулун онсуз вүҹуда ҝәлә билмәмәсинә бахмајараг, тәкҹә бу сәбәб вүҹуда кијфаәт етмир вә диҝәр сәбәбләрә дә еһтијаҹы вардыр. Бу тәрздә, сәбәби “нагис сәбәб” адландырырлар.
[2] Тәбатәбаи сејјид Мүһәммәд Һүсејн, Исламда шиә, сәһ-78.
[3] Тәбатәбаи сејјид Мүһәммәд Һүсејн, Исламда шиә, сәһ-79.