Nəzərdə tutulan sualın həqiqi hədəfi məlum deyil və sual soruşan şəxs təyin etməmişdir ki, imam Zaman (əleyhis-salam)-ın qeybət dövrü imamət nəzəriyyəsinin hansı yönü ilə ziddiyyətdədir? Buna görə də gərək əvvəlcə imamın vəzifələrini ayrı-ayrılıqda araşdıraq, sonra onların qeybətlə zidd və ya müvafiq olmasını ünvanlayaq.

İmamət – nübüvvət yolunun davamından ibarətdir[1] və imam Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in xüsusiyyətlərinin hamısına malik olmalıdır. Sadəcə olaraq ona vəhy və ayə nazil olmur. Deməli, imam da Peyğəmbər kimi üç əsl vəzifəyə malikdir:[2]

1. Ədalətli hökumətin təşkil edilməsi üçün tədbir görmək və camaatı zalım hakimlərin zülmündən azad etmək;

2. İlahi maarifin bəyan edilməsi və onları insanların qulağına çatdırmaq;

3. İnsanların düzgün ilahi yola hidayət edib yol göstərilməsi.

Bu üç məsələ imamın ən mühüm vəzifələrini göstərir. Amma əgər münasib olmayan ictimai şərait, yaxud islam ümmətinin süstlüyü nəticəsində imam (camaatla) müştərək olan vəzifələrdən bəzilərini yerinə yetirərək onları camaata çatdıra bilməsə, o Həzrətin tərəfindən qüsur və səhlənkarlıq baş verməmişdir. Aydındır ki, bu məsələnin imamətin fəlsəfəsi ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur.

Qiyam edib hökumət təşkil etmək ictimai bir hərəkətdir və özünəməxsus münasib şəraitləri tələb edir. Əgər “rəhbərin vəzifəsi budur ki, hər bir şəraitdə, hətta müsəlmanların xeyrinə və mənfəətinə olmasa belə, qiyam edib hökuməti ələ alsın” - desək, bu söz əbəs və puçdur. Çünki, bildiyimiz kimi, Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) hicrətdən əvvəl – Məkkədə olduğu zaman – münasib olmayan mövcud şərait səbəbi ilə nəinki qiyam edərək hökumət təşkil edə bilmədi, hətta cəmiyyətdə islamın zahiri işlərini əncam verməkdə belə, çox da müvəffəqiyyət qazana bilmədi! Bu məsələ heç vaxt o həzrətə eyib gətirərək onun süstlükdə, səhlənkarlıqda müttəhim olunmasına səbəb olmadı; əksinə, bu o dövrün xoşagəlməz ictimai şəraitini göstərirdi: camaatda islam hökumətini qəbul etməyə hazırlıq yox idi.

Bu məsələ təkcə Peyğəmbərin əsrinə aid deyildi. Camaatın dini unutması və dindən qaçması digər imamların dövründə də – birinci imamdan başqa; o da özünün şərif ömrünün axır vaxtlarında – islam hökuməti təşkilində yekdil fikrə gəlməmələrinə səbəb oldu. Bu da imamətin fəlsəfəsində heç bir xələl icad etmir.

Qeyd olunan bəyanlara əsasən, böyük qeybət dövrü də imamın bu vəzifəsi ilə ziddiyyətli deyildir. Ümumiyyətlə, hər vaxt ilahi qanunların, əmr və fərmanların islam hökuməti qalibində icrasına şərait və imkan yaransa, o gün qeybət dövrünün son günü olacaqdır. Bəlkə də demək olar ki, on ikinci imamın ən böyük xüsusiyyəti[3] onun ilahi ədalətin göstəricisi və bariz nümunəsi olan dünya səviyyəli ədalət hökuməti olacaqdır. Deməli, imamın qeybdə olması islam hökumətinin təşkili ilə əlaqədar imamət nəzəriyyəsi və fəlsəfəsi ilə ziddiyyətli ola bilməz.

İmamın vəzifəsinin ikinci yönünə gəldikdə isə:

İslamın əvvəllərində Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-in hər məntəqəyə gedərək bütün qəbilələr və xalq kütlələri ilə şəxsən görüşməsi mümkün deyildi; o həzrət din işlərinə agah olanları və Quran hafizlərini islami maarifi bəyan etmək üçün müxtəlif məntəqələrə göndərirdi.[4]

Bu, Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-in özündən qoyduğu gözəl adət-ənənə və yadigar, islam maarifinin yayılması üçün ən məntiqi, ağılı bir yoldur.

On ikinci imam da kiçik qeybət dövründə bu üslubdan istifadə etmiş, özünün xüsusi naiblərini təyin etməklə camaatın dini və elmi ehtiyaclarını aradan qaldırmışdır. Bu üslub kiçik qeybət dövründən sonra da davam etmiş, lakin böyük qeybət dövründə bir qədər dəyişilmişdi: yəni imam Zaman (əleyhis-salam) bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilən, lazımi şərtlərə ümumi şəkildə malik olan insanları təyin etdi və qarşıya çıxan yeni hadisələrdə camaatın onlara müraciət etməyini buyurdu.[5]

Bu məsələ burada sona çatmırdı: elə məsələlər qarşıya çıxa bilərdi ki, bu naiblər onu aradan qaldırıb münasib cavab verə bilməsinlər. Məhz belə olan halda imam Zaman (əleyhis-salam) ya zəmanənin ən ləyaqətli şəxsinə aşkar olar, ya da başqa vasitə ilə hidayət yolunu onlara göstərər. (Bu barədə islam fiqhində “duxuli icma” məsələsini qeyd etmək olar.)[6] O həzrətin hüzuruna çatan layiqli insanlar barəsində yazılan kitablara qısa nəzər sala bilərik.

Qeybət dövrünün imamətin fəlsəfəsi və nəzəriyyəsi ilə üçüncü yöndə də ziddiyyətli olmadığı əvvəlki məsələlər kimdir. Buna görə də yenidən zikr edib ətraflı cavablandırmağa ehtiyac duyulmur.

Yuxarıda qeyd olunanlardan əlavə, iki məsələni də qeyd etmək zəruri nəzərə çarpır:

a) “İmamın qeybdə olması” dedikdə məqsəd o Həzrətin cismani cəhətdən qeybə çəkilməsi deyil. Çünki, o da cəmiyyətin sair insanları kimi adi bir həyata malikdir, bu fərqlə ki, onun şərif ömrü Allahın izni ilə uzanmışdır. Bu da əqli və fiziologiya qanunlarının əksinə deyildir. Deməli, “on ikinci imamın qeybət dövrü” dedikdə məqsədimiz onun ünvan cəhətindən qeybdə olmasıdır, yəni o Həzrət zühur dövrünə qədər özünü “imam və dünya şiələrinin rəhbəri” ünvanı ilə və ümumi şəkildə camaata təqdim etməyəcəkdir.

b) İmamətin fəlsəfəsində deyilən hallar imamın vəzifələrinə məxsus idi. Amma imamdan görünən bəzi məsələlər vəzifə ünvanı ilə deyil, əksinə Allahın lütf, mərhəmət və rəhmaniyyəti yönü ilədir. Belə ki, bunlar məhz o həzrətin səbəbi ilə bizə nazil olur. Onlar nümunə olaraq aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Dünyanın döyünən qəlbi: Əhli-beyt (əleyhimus-salam)-ın buyurduqlarına uyğun olaraq “imam dünyanın döyünən qəlbidir.”[7]

İmam aləmin yaranıb davam etmə səbəbidir. Belə ki, rəvayətlərdə belə qeyd olunur: “Əgər yer üzündə imam olmasaydı, yer öz əhalisini mütləq udardı.”[8]

2. İmam ilahi feyzin davam etmə vasitəsi, asimani xeyir-bərəkətin camaata nazil olma məcrasıdır. Buna görə də peyğəmbərlərin və imamların ziyarətində deyilir: “Asiman sizin səbəbinizlə yağış yağdırır, yer sizin səbəbinizlə ağac (bitki) cücərdir, ağaclar sizin səbəbinizlə meyvə verir.”[9]

3. Nəfslərə (ruhlara mənəvi) təsir və insanların yolunu azıb zəlalətə düşmələrinin qarşısını almaq.[10] Bu da Məhərrəm, Səfər və s. müqəddəs aylarda və günlərdə dünya səviyyəsində müşahidə olunan bir məsələdir.

Deyilənlərin hamısı qaib imamın xeyir-bərəkət və faydalarına qısa işarələr idi. Belə ki, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in buyurduğuna əsasən, belə bir imam bulud arxasında olan günəşə bənzəyir[11] və insanlar onun vücudundan bəhrələnirlər.

Əlbəttə, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in şərif bəyanında çox elmi incəliklər vardır ki, əlavə məlumat almaq üçün bu barədə yazılan müfəssəl kitablara[12] müraciət edə bilərsiniz.[13]

Mənbələr:

1. Misbah Yəzdi, Məhəmməd Təqi, “Əqaid təlimləri”

2. Təbatəbai, Seyid Məhəmməd Hüseyn, “İslamda şiə”

3. Təbəri, Məhəmməd ibni Cərir, “Dəlailul-imamət”

4. Sübhani, Cəfər, “İslam tarixindən bəzi hissələr”

5. Şeyx Hürr Amili, "Vəsailuş-şiə"

6. Müzəffər, Məhəmmədrza, “Üsuli fiqh”

7. Məhdi Pişvayi, “Məsumların həyatı”

8. Kuleyni, “Üsuli kafi”

9. İbni Quləveyh Qummi, “Kamiluz-ziyarat”

10. Xərrazi, Seyid Möhsün, “Bidayətul-məarifil-ilahiyyə”

11. Məclisi, Məhəmməd Baqir, "Biharul-ənvar"

12. Qəzvini, Seyid Məhəmmədkazim, “İmam Məhdi – təvəllüddən zühura qədər”, tərcümə: Kərəmi, Əli Hüseyni, Seyid Məhəmməd