Ətraflı axtarış
Baxanların
6896
İnternetə qoyma tarixi: 2009/11/01
Sualın xülasəsi
İnsanın təkamülü ixtiyar yoluyla və ixtiyari əməllərdən başqa yolla ələ gəlmir?
Sual
İslamai ayələrdən və rəvayətlərdən istifadə olur ki, insanın təkümülü ixtiyar və ixtiyari əməllərdən başqa yolla ələ gəlmir. Bunun mənası olur ki, insanın təkamülü ixtiyar yolundan (ذاتا" و فی حد ذاته) qeyri bir işlə mümkün deyil? Əgər belədirsə, onun fəlsəfi cəhətdən qeyri mümkün olmasının dəlili nədir? Məsələn Əgər fərz etsək Allah insan da başqa məxluqat kimi ixtiyarsız kəmala yetişsə, bu təkamülün nə iradı ola bilər? Zəhmət olmasa fəlsəfi cəhətdən cavab verin.
Qısa cavab

Fəlsəfi cəhətdən varıqların təkamülü seyri ən aşağı həddən ən ali dərəcəyə yetişənə qədər, həmişə belədir ki, aşağı dərəcəyə tənəzzül edib, vücud kamalatı yuxarı dərəcədə olur. Bu yuxarı dərəcədə öz kamillik dərəcələrinə sahib olur. Bu silsilənin bir tərəfində mütləq vücud qərar tapıbdır ki, ümumi həddə bütün kamalata sahibdir. O cümlədən kamalatdan biri iradə və ixtiyar sifətidir ki, varlığın bütün dərəcələrində hər varlığın zərfiyyəti həddində tənəzzül tapıbdır. Bu nəzərdən iradə və ixtiyarın müxtəlif növləri onun müxtəlif dərəcələrində bütün varlıqların zatında və bütün dərəcələrdə, Allahın iradəsi məxluqun varlığı yoluyla sadir olur.

Buna əsasən bu sualın əsası ki, nə iradı var insanda digər varlıqlar kimi iradə olmadan təkamül etsin, fəlsəfi cəhətdən səhv ön fərziyyələr əsasında qurulubdur. Məcburi təkamülün qeyri mümkün olmasının dəlili budur ki, iradə və ixtiyar zatı olsa, bunun təsəvvürü ki, varlıq məcburi şəkildə təkamülə yetişir mənası budur ki, vücudi təkamülü əsnasında ixtiyarda təkamüli olmur. Bir halda ki, bu iki iş birdir və bir- birinin eynidir. İnsan haqqında da ki, ixtiyarın ən yüksək həddinə məxsusdur. Allahın

Xəlifəlik məqamı onun həmin ixtiyar məqamıdır ki, onun bütün məxluqlara üstün olmasına səbəb olubdur. Onun insandan alınması həqiqətdə həmin məqamın və dərəcənin alınması deməkdir. Bu da hədəfin və qərəzin ziddi hesablanır.

Başqa sözlə desək heç bir təkamül yoxdur məgər o təkamül varlığın dərəcələrində olsun və varlığın dərəcələrində olan təkamül, ixtiyar dərəcələrində olan təkamülün özüdür. Ariflər onu eşq adlandırıblar ki, Allahın əmanətidir və ixtiyarın əsl zatı hesablanır. Allah xəlifəliyi ki, insan təkümülünün zirvəsidir həqiqətdə İlahi eşqdə fani olmaq və Allahda (bəqa billah) qalmaqdır. Bu zatən ixtiyarın ən ali dərəcəsini tələb edir.

Ətreaflı cavab

İnsan təkamülündə ixtiyarın zəruri olması haqqında olunan sual, fəlsəfi olub və fəlsəfi cavablandırılmaqdan əvvəl, kəlami bir şübhədir ki, kəlami mövzulardan qaynaqlanıbdır. Amma əgər fəlsəfi baxışla bu məsələnin dərinliyinə getsək təkamül mövzuları haqqında gərək varlıq dərəcələrində ixtiyar və Allahın ədaləti haqqında düşünməliyik.

Mütaliə fəlsəfəsi və nəzəri irfan bu mövzu haqqında bir sıra mətləblər ixtiyarımızda qoyur. Bu mətləblər bir çox qaranlıqları və sualları cavablandırır. Çox vaxt varlıq aləminə nisbət dərin düşünəndə şübhələr öz- özünə həll olur.

Fəlsəfi cəhətdən təkamüldə ixtiyarın və iradənin yerini bəyan etmək üçün giriş etmək lazımdır. Giriş budur ki, təkamül yolunda varlıq hərəkəti maddi mərhələdən ayrılmaqdan başlanıb Allahın xəlifəlik məqamına yetişənə qədər davam edir ki, varlıq aləminin sonu və hədəfi hesablanır.

Təkamülün və vücudun hər dərəcəsi ən aşağı həddən ali dərəcələrə qədər əlaqəli vücuddan bir dərəcəyə sahibdir. Bu onun Həqq Taala dərəcəsinə yaxınlığını göstərir. Hər bir dərəcə öz kamalatına sahibdir. Ən aşağı dərəcədə yüksək kamalata sahibdir amma tənəzzül olunmuş həddədir. Beləliklə hər bir varlıqda onun varlıq şiddətinə əsasən müxtəlif varlıq kamalatı vardır. Hər dərəcədə tənəzzül tapmış kamallar onun qabiliyyəti həddə aşkar olur.

Bu varlıq kamalatından biri həmin iradə və ixtiyar sifətidir və hər bir dərəcədə ondan xüsusi bir hədd zahir olur.

Ariflər bəzən bu ümumi məfhumdan ki, bütün xilqətdə var, eşq adlandırıblar.

Quranda da məxluqların təsbihi və cəzası təbiri olubdur.

Bu nəzərə əsasən heç bir varlıq hətta camadat və otlar bu qaydadan müstəsna deyillər.

Necə ki, Molla Hadi Səbzvari varlıq aləmində ixtiyar dərəcələrinin olması aləmində ixtiyar dərəcələrinin olması haqqında belə yazıbdır: "Bütün əşyalar ixtiyarlı qadirin zahir etdikləridirlər buna görə hamı ixtiyarlıdır, hətta camadat öz zərfiyyətinə görə. Nəticədə bəndə ixtiyarlı (muxtar) qadirin zühurudur bu yolla onda qüdrət və ixtiyar var".[1]

Buna əsasən o zaman ki, iradə sifətin bəlkə ixtiyari vücudun zatında və onun dərəcələrində tapırıq və onu vücudun zatı bilirik. Görəcəyik ki, fəlsəfi cəhətdən bir varlığın iradəsi və ixtiyarı olmadan təkamül təsəvvürü mümkün deyil. Bunun təsəvvürü ki, varlıq məcburi şəkildə təkamülə yetişir, mənası budur ki, vücudu təkamül əsnasında ixtiyarda təkamülü olmur.

Bir halda ki, bu iki iş birdir və bir- birinin eynidir. İnsan haqqında ki, ixtiyarın ən yüksək həddinə məxsusdur, Allahın xəlifəlik məqamı onun həmin ixtiyar məqamıdır ki, onun bütün məxluqlara üstün olmasına səbəb olubdur.

Onun insandan alınması həqiqətdə həmin məqamın və dərəcənin alınması deməkdir. Bu da hədəfin və qərəzin ziddi hesablanır.

Başqa sözlə desək ixtiyar varlığın hər bir dərəcəsində ikinci dərəcəli iş deyil bəlkə o dərəcənin zatının bir hissəsi hesablanır. Buna əsasən onu vücudun zatından ayırlaq mümkün deyil.

Fəlsəfi cəhətdən varlıq aləmində ki, onun müxtəlif dərəcələrində agahlıq və şüur var, əsasən cəbr hakim deyil ki, insan təkcə ondan istisna olmuş olsun. bəlkə əksinə nə təkcə insan dünyanın bütün məxluqları təfviz olmadan ixtiyar qaydasına şamildirlər. Amma insan Allah xəlifəliyinə lazım xüsusi həddə ixtiyardan bəhrələnibdir. Buna İlahi əmanətdə deyilir.

Bu məqam insanın əsl məqamıdır və bu məqama görə dünyanın bütün məxluqatına üstün olubdur. Necə ki, Qurani kərimdə buyurur:

«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا»[2]

Bir əmanəti göylərə yerə və dağlara təqdim etdik, ama onu götürməkdən boyun qaçırtdılar və ondan qorxurlar və insan onu götürdü və o zalim və nadandır".

Buna əsasən təkümül ümumi şəkildə və Allah vilayətinə və xilafətinə nayil olmaq xüsusi şəkildə insan haqqında, ixtiyar olmadan əqli cəhətdən qeyri- mümkün hesablanır. Bu cəhətdən əvvəldən Allahın iradəsi ali feyzlə məxluqata nisbət baş veribdir. Amma məxluqatın zatı şəkildə tələbləri onların kamilliyinin zahir olmasına mane olubdur.

Hər nə bizim əndamımızın nasaz qamətindəndir.

Yoxsa sənin təşrifin kiminsə başı üzərindən əskiy deyil.

Deyilənlərdən aydın oldu ki, varlıqda olan təkamül ixtiyarda olan təkamülün eynidir.

Onun ali dərəcəsi də Allah xəlifəsi omaqdır. Varlıqda ali dərəcə ixtiyar da ali dərəcəni tələb edir. İrfanıi nəzərdən də xəlifəliyi öz zatında bu mənayadır ki, insan nəhayətdə Allah eşqində fani olur və Allahla qalır.

Bu ən uca eşq dərəcələrinin tələbidir. Eşqdə ixtiyarın zatıdır. Buna əsasən insan təkümülünün nəhayətin təsəvvür etmək ki, Allahçı olmaq iradəsinin aynasıdır. Eşq gövhəri olmadan zatən qeyri mümkündür və eşqin məcburluqla arası yoxdur, bəlkə eşq ixtiyarın əsl gövhəridir.[3]

 


[1] - Qədrdan qara mülki, Məhəmməd Hüseyn, Cəbr və ixtiyara üçüncü baxış, səh 159, nəql olunub, Səbzvari, Molla Hadi, Əsrarül- hökm, səh 113.

[2] - Əhzab surəsi, ayə 72.

[3] - bu mövzuda artıq axtarış üçün əlaqəli mövzularda fəlsəfi və irfani cəhətdən "Əmrun beynəl- əmreynə" habelə bərzəx aləmində iradə, ixtiyar və vücudun dərəcələrinə müraciət edin.

 

Başqa dillərdə Q tərcümələr
Baxışlarınız
şərh sayı 0
Dəyəri daxil edin
misal : Yourname@YourDomane.ext
Dəyəri daxil edin
Dəyəri daxil edin

Mövzui təbəqələşdirmə

Təsadüfi suallar

  • Vilayəti fəqihə əqidəli olmaq nə vaxtan başlayıb?
    9428 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/10/06
    Fiqhdə müctəhidlik dərəcəsinə çatan şəxs tərəfindən İslam cəmiyyətinin rəhbərliyi mənasına olan 2 vilayəti fəqih" məsələsi, bəzilərinin nəzərində İslam düşüncəsi tarixində təzə bir mövzudur və onun keçmişi iki əsrdən azdır. Bunlar iddia edirlər ki, şiə və sünnü fəqihlərinin heç biri bu məsələni araşdırmayıblar ki, fəqihin fətva və hökm ...
  • Dəccal kimdir? Onun barəsində olan rəvayətləri izah etmənizi istərdik.
    9024 Qədim kəlam 2011/08/23
    Zühurynəlamətlərindənbiridəinsanlarızəlalətəsalanvəazdıran “Dəccal” adlıbir
  • Şiələrin namazı əliaçıq və əhli- sünnənin əlibağlı qılmasının səbəbi nədir?
    119747 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/01/02
    On iki İmama (ə) inanan insanlar Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) sünnəsinə əməl etsinlər deyə, namazı əliaçıq qılırlar. Onların bu şəkildə namaz qılmasına əsas verən çoxlu sayda rəvayətlər vardır. Həmin rəvayətlərdə Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) namaz qılarkən əlləri açıq və yan tərəflərə bitişik şəkildə olduğu göstərilir. ...
  • İslam dini nöqteyi nəzərindən bir qatil və günahkar kafir iman gətirərsə onun keçmiş günahları bağışlanırmı?
    7423 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/06/12
    Müqəddəs İslam dinində yeni müsəlman olmuş şəxslər üçün müəyyən qanunlar təyin olunmuşdur. O cümlədən, əgər kafir şəxs müsəlman olmazdan öncə bir sıra günahlara qatılarsa və Allah Taalanın haqqını aradan apararsa (namaz qılmaz, oruc tutmaz və sair. Bu kimi vacibləri tərk edərək günaha düşərsə). Allah tərəfindən onun günahı bağışlanır.
  • "Möminlər"dən məqsəd müsəlmanların hansı dəstəsidir?
    8731 Qədim kəlam 2011/07/02
    Möminlər Allahın varlığını təsdiq edən, Onun müqabilində təslim olan, bütün ilahi peyğəmbərlərə iman gətirən və bunlara əməl etməkdə də israrlı olanlardır.Nəzərinizə çatdıraq ki, imanın mərtəbə və dərəcələri vardır. Quran ayələrinə, Peyğəmbərdən (s) nəql olunan hədislərə əsasən Əhli-beytin (ə) vilayətinə etiqad bəsləmək imanın ali və əsil mərtəbələrindəndir. Quran ayələri vasitəsi ...
  • “Əməli əsl” və “ictihadi dəlil” dedikdə məqsəd nədir və bunların arasında nə kimi əlaqə vardır?
    6117 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/02/18
    Əməli əsl“Əməli əsl” üsuli-fiqh elmində bir termindir. Onun mənası şəri hökmün təyinində şəkk yaranan zaman mükəlləfin əməli (şəri) vəzifəsini aydınlaşdıran bir qaydadan ibarətdir – dəlil və əmarə tapmadıqdan sonra. Başqa sözlə desək, əməli əsl, yaxud əməliyyə əslləri şəkk-şübhəyə düçar olan bir şəxsin əməlini ...
  • can verən halla ölüm səkəratı arasında farq nədir?
    7016 حقانیت مرگ 2015/06/02
    Ərəbcədən ehtizar sözü iftial şəklində olub, həzər sözünün yəni, hazır olmaq mənasındandır. Bəziləri deyirlər, insanın son anında ölüm mələklərinin hazır olmasına görə bu hala, ehtizar deyilir.[1] Belə bir hala düşən insana isə möhtəzər (can verən) deyilir.[2] Ehtizar yəni, can verən vaxt ...
  • Nə üçün bəzi müsəlmanların əməlləri onların din və məzhəb əqidələriylə üst- üstə düşməyib əksinə olur?
    6454 Əməli əxlaq 2011/05/15
    İnsan bir neçə təbəqədən təşkil olmuş bir varlıqdır; ruhi və İlahi, maddi və mənəvi, ictmai və atifi və... təbəqələrdən ibarətdir. Bu təbəqələr həmişə bir- biriylə mübarizədədirlər ki, bu da insanı əqidəsiylə əməlləri arasında müxalifətə doğru yol açır. İlahi dinlər, xüsusiylədə İslam dini insanları nəfsin istəkləri tələsindən qurtarıb onu ...
  • Мәләкләр мүҹәррәддиләр, ја мадди?
    6743 İslam fəlsəfəsi 2010/06/12
    Ола билсин ајә вә рәвајәтләрдә мәләкләрин сырф мүҹәррәд олмасы ајдын шәкилдә бәјан едилмәјиб. Амма, онларын һаггында әлдә олан мәлуматлар, о ҹүмләдән, онларын рәфтарлары вә вәсфләри мүҹәррәд олмаларына дәлилдир. Чүнки, ајә вә Мәсумларын (әләјһимуссалам) рәвајәтләриндә мәләкләр һаггында бизә чатан һәдис вә кәлмәләрин мәзмуну онларын ...
  • İmam Riza (əleyhis-salam)-ın “Zamini-ahu” (Ahunun zamini) adlandırılmasının səbəbi nədir?
    10576 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/01/19
    İmam Riza (əleyhis-salam)-ın məşhur ləqəblərindən biri də “Zamini-ahu”dur (ahunun zamini). Şiə mənbələrində bu hadisə camaat arasında məşhur olan şəkildə mövcud deyildir. Amma camaat arasında deyilən nəqlə oxşar rəvayət vardır. Peyğəmbərə, İmam Səccada və İmam Sadiq (əleyhimus-salam)-a mənsub edilən möcüzələrdə də gözə dəyir. Mərhum Şeyx Səduq “Uyunu əxbarir-Riza (əleyhis-salam)” kitabında bu ...

Ən çox baxılanlar

  • Oğlan və qızın arasında dügzün cinsi əlaqə necə olmalıdır?
    164675 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/05/31
    Qısa cavab: İslam dininin nəzərinə əsasən qadın və kişi bir- birlərini təkmilləşdirən varlıqdırlar. Allah- Taala bunları elə yaratmışdır ki, bu iki məxluq bir- birlərinin aramlıqlarını bərpa edirlər. həmçinin bununla yanaşı bir- birlərinin bütün cinsi istəklərini təmin etsinlər. İslam dini bu ehtiyacların halal yolla ödənməsi üçün ailə qurmağı (müvəqqəti ...
  • Hacət və diləklərimizə çatmaq üçün ən tez qəbul olunan dua hansıdır?
    163733 Əməli əxlaq 2011/06/28
    Baxmayaraq ki, bir çox dualar İmamlardan hacətlərin qəbul olması üçün rəvayət olunmuşdur ki, onların mətnini burada gətirmək mümkün deyildir. Bunun üçün də onlardan bir neçəsi ki, daha çox əhəmiyyət daşıyır adlarına işarə edirik. Təvəssül duası. Fərəc duası. ...
  • Şiələrin namazı əliaçıq və əhli- sünnənin əlibağlı qılmasının səbəbi nədir?
    119747 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/01/02
    On iki İmama (ə) inanan insanlar Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) sünnəsinə əməl etsinlər deyə, namazı əliaçıq qılırlar. Onların bu şəkildə namaz qılmasına əsas verən çoxlu sayda rəvayətlər vardır. Həmin rəvayətlərdə Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) namaz qılarkən əlləri açıq və yan tərəflərə bitişik şəkildə olduğu göstərilir. ...
  • Aya kişinin ixtiyarı vardır ki, istədiyi halda qadının hər hansı bir yerindən istifadə etsin, əgər güc vasitəsiylə olsa belə?
    113679 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/04/14
    Səlamun ələykum. Aşağıdakı cavablar müctəhidlərin dəftərxanalarından verimişdir: Həzrət Ayətullah Xamineinin dəftərxanası: Cavab 1 və 2. Qadının tamam olaraq kişini razı salması, o demək deyildir ki, kişi əxlaqa uyğun olmayan, çox məkruh və yaxud bir iş görə ki, qadının əziyyət olmasına səbəb olsun. Qadının tamam şəkildə ərini razı salması o deməkdir ...
  • Həyat yoldaşının öz razılığı ilə onunla arxadan əlaqədə olmağın hökmü nədir?
    110524 Nizamlar hüquq və əhkam 2015/06/29
    Möhtərəm mərcə təqlid alimləri buyurublar: “həyat yoldaşı ilə arxadan əlaqədə olmağın çox şiddətli kərahəti var”[1] Kərahət də bu mənadədər ki, bu əməl Allah dərgahında bəyənilməz bir əməldir. Amma, bu iş görülməsə daha yaxşıdır. Lakin, bu əməli edənə heç bir günah yazılmır. Diqqət etmək lazımdır ...
  • Qadın kişinin cinsi əlaqə istəyini rədd edə bilmərmi?
    94037 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/09/01
    Əziz islam Peyğəmbərinin (s) və Əhli- beytin (ə) hədis və rəvayətlərində qadın və kişinin yaxınlığı barəsində mətləblər budur ki, onlar bir- birlərinin haqqlarına riayət etməlidirlər.[1] Bu hüquqlar yaxınlıq etmənin iki tərəfini göstərir. Bir rəvayətdə kişiyə belə deyilir: “Müstəhəbdir ki, kişi yaxınlığı rahatlıq, fasilə və ...
  • Qızdırma xəstəliynə görə oxunan dua var?
    54839 Hədis elmləri 2014/05/20
    Dua mənbələrində Nur duası adı ilə belə bir dua nəql olunur və bu dua qızdırma xəstəliyinin sağamasında çox təsirlidir. Duanın mətni budur: (tər.) “Nur verən Allahın adı ilə; nur verən Allahın adı ilə ki, nur verir; Nurda olan Nur Allahın adı ilə, hər şeyin təqdir və ölçüsünü ...
  • Salam "Əmmən yucibul- muztər" امّن یجیب المضطرّ duası harada gəlibdir?
    54123 Əməli əxlaq 2012/09/10
    "Əmmən yucibul- muztərrə iza dəahu və yəkşifus- su" « أَمَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوء » cümləsi Quranda Nəml surəsinin 62- ci ayəsində gəlibdir. Buyurur: "Əli hər yerdən üzülüb darda qalan birisi ona dua etdiyi zaman onun duasını qəbul buyuran".
  • Müvəqqəti evlənməinin sözləri nədir?
    46130 Nizamlar hüquq və əhkam 2014/05/22
    Müvəqqəti əqdin (mütənin) oxunmasından ötrü bir neçə şərt lazımdır: 1.Müvəqqəti əqdin oxunması; bu mənada ki, müvəqqəti evlənmədə təkcə qadınla kişinin bu əmələ razı olmaları kifayət etməz. Əqdin oxunması xüsusi kəlmələrlə bu əməlin inşa olunmasının niyyəti ilə oxunmalıdır. 2.Ehtiyat vacib budur ki, ərəb dilində düzgün qaydada oxunmalıdır. Əgər ...
  • Hansı yolla göz dəymənin (nəzərin) qarşısı alınır?
    45746 Təfsir 2011/11/03
    Göz dəymə insanın nəfsində olan qəsirdən irəli gəlir və bunun üçün də ağıl dərk edən bir dəlil yoxdur. Bəlkə çox hadisələr vardır ki, göz dəyməylə baş vermişdir. Mərhum Şeyx Abbas Qumi göz dəymənin uzaq olması üçün qələm surəsinin 51- ci ayəsini sifariş etmişdir. Bu ayənin nazil olmasını nəzərə ...