Cevabın daha iyi anlaşılabilmesi için öncelikle birkaç noktayı hatırlatmamız gerekiyor:

1-İnsan, aile, arkadaş, akraba vb. gibi çevre faktörlerinden etkilenen varlık olduğundan daha fazla basiret göstermeli, akledip, tefekkür etmeli, daha dikkatli bir şekilde etrafını incelemeli, çevresinde meydana gelen olumlu ve olumsuz olayları tesbit ederek, hakikatı bulmada ve doğru yolu seçmede o maariflerden yararlanmalıdır.

Bu marifet yolculuğunda aile, önemli ve hassas bir kurum olması hasebiyle aile bireylerinin, özellikle çocukların ve yeni yetişen gençliğin ilerlemesinde ve onların eğitim sürecinde etkili bir konuma sahiptir. Öyleki aile doğru eğitim kurallarına riayet ettiği sürece çocukların gelişme ve ilerlemelerinin ortamı hazırlanır, inançlarının temelleri sağlamlaşır. Buna karşın gevşeklik göstermek, ebeviynin eğitim kurallarına riayet etmemesi, ailedeki huzursuzluk ve kopuklukta çocukların inançsız yetişmesinin ortamını hazırlar, onların sapmalarına, fesada, şüpheye ve tereddüte düşmelerine neden olur.

Çocukların inançlarında ciddi çelişkilere düşmemeleri, şüphe ve tereddütlere kapılmamaları ve nihayetinde inançsız yetişmemeleri için ailenin rol ve etkinliği, onların araştırma, okuma ve sorgulama yeteneklerinin gelişmesi yönünde güçlendirilmelidir. Ailenin müspet rolü ile ebeveyni körü körüne taklit etme arasında büyük fark olduğu aşikârdır: Ebeveyn omuzlarında ki mesuliyetlerinden dolayı çocuklarının maddi ve cismi boyutlarında olduğu gibi onların manevi ve düşünce gıdalarına karşıda kendilerini sorumlu hissetmek zorundadırlar. Onların yaşına uygun şekilde özgürlük ve iradelerini gözetmeli, şahsiyetlerine saygı göstermeli ve doğru bir şekilde eğitmek suretiyle okuma, araştırma ve hakikatı güvenilir yollardan aramalarının zeminini hazırlamalıdar. Bu süreçte ailenin müspet rolü tamamen ortadadır.

Öte yandan ebeveynin sahip olduğu inancın uygun bir ölçü ve dayanağı olmazsa, o zaman zayıf temelli akidelerini yalnızca taklide dayanarak çocuklarına aktarırlar; ve bu aktarım sırasında çocuklarına her hangi bir sorgulama, okuma ve araştırma fırsatı vermediklerinden çocuklar da tamamen kapalı bir atmosferde taklide dayalı olarak atalarının dinine iman getirerek yetişirler. Böyle bir iman ve akide fazla sağlam olamayacağı için onları yaşamın çeşitli merhalelerinde dini ve itikadi şüphelerden kurtaramaycak, bazı durumlarda da akidevi sapmalara neden olacaklardır.

2- Allah-u Teâlâ insanın fıtrat ve doğasını öyle bir şekilde yaratmış ki, insan hep hakikatı bulmak ve etrafındaki gerçeklere bilinçli bir hakimiyet kurmak peşinde olmuştur. İnsan doğumundan ölümüne kadar hakikatı derketmek adına ilmi çaba ve araştırma yapmaktan bir an dahi olsun geri kalmamıştır.

Ancak bu çaba onun yaşı ve bedensel yapısı ile düşünce ve davranışlarına uygun olmalıdır. Başka bir ifadeyle Allah-u Teâlâ, insana yeryüzünde kemal ve saadete ulaşması, hakikat ve maarifi anlayabilmesi için yeterli miktarda sermaye vermiştir. İnsan ondan faydalanarak yaratılış gayesine ulaşabilir.

Kur’an-ı Kerim bu konuda şöyle buyuruyor: ‘Cana ve azasını düzüp koşana, derken ona kötülüğünü de, çekinmesini de ilham edene andolsun ki kim, özünü iyice temizlemişse kurtulmuştur, muradına ermiştir ve kim özünü kirletmiş, kötülüğe gömmüşse ziyana girmiştir.’[1]

İnsan, öğrenme ve bilgi edinme yönünden Allah’ın en seçkin yaratığı olduğu gerçeği göz önüne alındığında bu sermayesinden Allah’a kurbun nedeni olan en temel ihtiyacı -ki bu ihtiyaç yaratılış hedefine ulaşmaktır- uğrunda istifade etmezse ve onu maksada götürecek yolun seçiminde ihmalkâr davranırsa (ve ecdadının ilim ve akıl ehli olmadıkları, yaşamlarının da ilmi bir yaşayış tarzı üzerine kurulmadığını bildiği halde onların düşünce, örf ve adetleriyle yetinirse) mazeretli olabilir mi? Bu durumda o, tersine hareket ettiği insani vicdan ve fıtratının mahkûmudur.

Kur’an bu konuda şöyle buyuruyor: ‘Andolsun ki biz, cinlerin ve insanların çoğunu cehennem için yarattık; onların kalpleri vardır onunla düşünmezler; gözleri vardır o gözlerle görmezler; kulakları vardır, o kulaklarla duymazlar. Onlar dört ayaklı hayvanlara benzerler, hatta daha da sapıktırlar. Onlar gaflette kalanların ta kendileridir.’[2]

3- Kendisini hakiki manada Müslüman bilen bir kimsenin İslam dinine tabi olabilmesi için körü körüne atalarının peşinden gitmenin dışında mantıklı bir delile sahip olması gerekir. Bundan dolayı her Müslümanın okuması gereken ilmihallerin başında usul-u din’in taklit üzerine olamayacağı, bu konuda herkesin kendisinin ilim ve yakine erişmesi gerektiği yazılıdır.[3] Bunun yanı sıra İslam dininin düsturları da ilime ve akletmeye dayanmakta, her yerde bizi tefekküre davet etmektedir.[4]

Hatırlatmak gerekir ki, insanların eğitim seviyesi farklılık gösterdiğinden düşünceler de farklı olacaktır. Okuma-yazması olmayan biri ancak kendi düşünce ve yaşam şartlarına uygun bir delil getirebilir. Nitekim bir rivayette Resulullah (s.a.a), elinde ip eğiren yaşlı bir kadından, ‘Allah’ı nasıl ispat edebiliyorsun?’ diye soruduğunda kadın ‘Elimdeki şu ip eğirme aletinden’ şeklinde cevap vermişti. Yaşlı kadın burada felsefi vb. gibi deliller getirmedi. Çünkü ne ondan böyle bir beklenti vardı, ne de onun böyle bir şeye gücü yeterdi. O herkesin anlayabileceği şu mantığı yürüttü: Eğer bu eğirmenin bir döndürücüye ihtiyacı varsa böylesine azametli bir kâinatın da bir yaratıcı ve idareciye ihtiyacı olmaz mı?

Yine bir bedevinin ‘Devenin ayak izi nasıl ki deveye delil ise, bu gök ve yerde, lütuf sahibi ve bilen Allah’ın varlığına delildirler.[5]    

İslamiyetin hak olduğunu ispat eden en sade ve en genel delil, onun insan fıtrat ve yaradılışıyla uyumlu olmasıdır. Yani ilahi fıtratını kötü ahlak ve davranışlarıyla günahların karanlık bataklığına gömmeyen kimse İslamın hak bir din olduğunu rahatlıkla görebilir; doğru inanca ulaşmak için akletme ve düşünmenin yanı sıra bu yoldan da istifade edebilir.

4- Dinî inanç yakin derecesinde olmalıdır. Bu hadde ulaşmazsa yani şüpheyle karışık olursa tercih edilen zanna ulaşsa da yeterli değildir. Müslüman olmak için taklit etmek yeterli değildir. Müslüman olmak isteyen kimse dininin hak ve batıl olması konusunda dikkatli olması gerekir.

Yakin elde etmek hem ilmi delillerle mümkündür, hem de Kur’an’ın ayetlerini dinleme gibi başka yollarla.[6] Âlimlerin getireceği delillere uymak usul-u dinde yakin ve ilime ulaşmak için faydalanılacak yollardan biridir.[7] Kur’an’ın kınadığı şey körü körüne ve tamamen taassup üzerine kurulmuş taklittir: ‘Onlara, Allah neyi indirdiyse ona uyun, dendi mi dediler ki: ‘Hayır, biz atalarımız neye uyduysa ona uyarız.’ İyi ama atalarınızın aklı bir şeye ermiyorsa ve doğru yolu bulmadılarsa ne olacak?’[8]  

Bu ayetin bir benzeri de Maide/104’tür. Ayetlerden şunu anlayabiliriz: Eğer ataları bilgin ve hidayet olmuş kimselerden ise onların peşinden gitmenin sakıncası yoktur.[9] Ama onlar cahil ve hurafelerle dolu iseler onların peşinden gitmenin ne manası var? Bu, cahilin cahili takip etmesi demek değil midir?[10]

Öyleyse akıl ve ilim ehli olmayan, davranışları ilahi hidayet ve fıtratın tersine olan kimselere körü körüne uyan birisine nasıl Müslüman diyebiliriz? Belirtmek gerekir ki, gerçek Müslüman ya ilim ve akıl ehlidir ya da ilahi hidayet ve fıtrat üzerinedir. Taklitte ediyorsa bu taklit körü körüne, taassup ve inat üzerine değil, ilmi ve istidlale dayalıdır. Böyle olmazsa Allah katında mazeretli olmayacağını kendisi de biliyor.[11]

Netice olarak diyebiliriz ki, insanın gelişme ve eğitim sürecinde çeşitli etkenler vardır:     Soya çekim, aile, çevre ve insan iradesi bunlardandır. Aile ve çevre dini eğitimde itikadın sağlam olmasında veya bozulmasında önemli role sahip iki etkendir. Ama yalnızca bu iki nedenle sınırlanıp, Allah’ın insana verdiği akıl ve mantık ışığında irade ve seçme özgürlüğünün göz ardı edilmesi de yanlıştır.[12] İrade ve seçme özgürlüğü Kur’an’ın öğretilerine göre insanın hidayet ve saadetinde önemli rol oynamaktadır. Lakin daha öncede belirtildiği gibi aile ve çevre insanın hem hidayetine, hem de hak yoldan sapmasına etki etmektedir. Bu yüzden bozuk aile ve çevrenin etkilerinden kurtulmak için inanç temellerinin seçiminde körü körüne taklit yasaklanmıştır. İnsan inacının temellerini seçerken delil getirmek zorundadır. Bu yüzden ailenin doğru ve kesin usüllerinin etkisini kabul etmek, varlık aleminin gerçekleri üzerinde tefekkür ve akletmek, ilahi dinler üzerinde araştırma yapmak ve elbette ilahi hidayet ve Allah’ın verdiği pak fıtrata dönerek doğru yolu (Tevhid’i) yanlıştan, kamil dini (İslam’ı) eksik dinden ve hak mezhebi (teşeyyü’ü) batıldan ayırmamız; ve ataların (doğru eğitim metotları ve delilli dayanaklarını değilde) yanlış itikatlarından, ırkçı ve millî etki ve etkilenmelerden uzak kalarak kendi yolumuzu seçmemiz gerekir.

Daha fazla bilgi için bk:

1- İslam’ı Kabul Etmenin Delilleri, 1146. soru (Site: 1168).

2- İslam’ın Hakkaniyetinin Akli Delilleri, 935. soru (Site: 1008)    

3- İslam’ın Hakkaniyetinin Delilleri, 275. soru (Site: 73)