محمد فرزند ابوبکر(خلیفه اول) در سال حجة الوداع در مسیر مدینه به مکه متولّد شد.[1] کنیه او ابو قاسم است.[2] این کنیه را خواهرش عائشه، به او داد.[3]
مادرش اسماء بنت عمیس، خواهر میمونه همسر پیامبر اسلام(ص) بود. اسماء بنت عمیس ابتدا با جعفر بن ابی‌طالب ازدواج کرد، سپس به همراه او به حبشه هجرت کرد و در آن‌جا ساکن شد و فرزندانی را به دنیا آورد. بعد از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، او نیز به همراه دیگران به مدینه مهاجرت کرد. زندگی مشترک او با جعفر ادامه داشت تا این‌که جعفر به شهادت رسید. اسماء پس از شهادت جعفر به همسری ابوبکر درآمد. ثمره این ازدواج، تولّد محمد بود. محمد در دوران کودکی پدرش را از دست داد. وی پس از مرگ ابوبکر با امام علی(ع) ازدواج کرد و این‌گونه محمد به خانه علی(ع) راه یافت و تحت تربیت ایشان قرار گرفت.[4]
از آن‌جا که تربیت محمد در دامان علی(ع) بود، افکار و عقاید محمد نیز به امام علی(ع) نزدیک‌تر شد. محمد در اعتقاد و عمل از علی(ع) پیروی می‌کرد و رابطه خوبی با آن‌حضرت داشت و در جنگ‌هایی؛ مانند جمل و صفین نیز در رکاب آن‌حضرت جنگید.[5] محمد همچنین فرزندی به نام قاسم داشت که دخترش با امام باقر(ع) ازدواج کرد و امام صادق(ع) را به دنیا آورد.[6]
نقش محمد بن ابی‌بکر در قتل عثمان
اولین حادثه تاریخی مهم که محمد در آن نقش داشت و تاریخ به صورت مشخص از او نام می‌برد، حادثه قتل عثمان است. تعدادی از اهالی و بزرگان مصر به نزد اصحاب پیامبر اکرم(ص) در مسجد النبی آمده و از عملکرد عثمان و والی او در مصر شکایت کردند. صحابه نیز حق را به ایشان داده و عثمان را سرزنش کردند. در گفت‌وگویی که میان آنها و عثمان سر می‌گیرد، عثمان از جماعت می‌خواهد فردی را برای ولایت مصر معرفی کنند. آنها محمد بن ابی‌بکر را پیشنهاد می‌دهند و عثمان ولایت او را مهر و امضا می‌کند. او به همراه تعدادی از مهاجر و انصار و اهالی مصر به سمت مصر حرکت می‌کند و در بین راه به غلام سیاه ‌پوستی رسیده و بعد از مشاجره‌ای، نامه عثمان به حاکم مصر را از او می‌گیرند. عثمان در این نامه نوشته بود که وقتی محمد بن ابی‌بکر و همراهانش از مهاجر و انصار به سمت تو آمدند، آنها را دستگیر و همگان را بکش. وقتی نامه خوانده شد، جماعت به مدینه برگشتند و در نزد بزرگان و اصحاب پیامبر(ص) نامه را خواندند و بر همگان، حقیقت امر آشکار شد و این‌گونه تصمیم بر محاصره خانه عثمان و بعد بستن آب بر ایشان گرفته شد.[7]
محمد از سردمداران مخالفت با عثمان بود. او به همراه چند نفر به داخل خانه عثمان رفت. محمد عثمان را گرفت و وى را به پشت بر زمین زد و روى سینه‏اش نشست، ریش عثمان را گرفت و گفت: معاویه به کمک تو نیامد؟! ابن عامر و ابن ابی‌سرح نیز به یاری تو نشتافتند!. عثمان به محمد گفت: اگر پدرت مرا در این وضعیت می‏دید، بر من گریه مى‏کرد. محمد با شنیدن این سخنان، عثمان را رها کرد و از خانه وى بیرون رفت».[8]
محمد در کنار علی(ع) و توصیفات علی(ع) از او
محمد از ملازمان علی(ع) بود. زمانی که علی(ع) آهنگ کوچ به کوفه و جنگ جمل را داشت، محمد را به همراه برخی از صحابه مانند عمار یاسر به آن‌جا فرستاد تا ابو موسی اشعری و مردم کوفه را به سوی خود فرا خوانده و آنها را برای جهاد در نزد خداوند آماده کند.[9]
محمد در جنگ جمل که عائشه(خواهرش) از سردمداران جبهه مخالف بود، در رکاب علی(ع) جنگید و در جنگ صفین نیز ایشان را همراهی کرد.[10] او در این جنگ نامه‌ای به معاویه نوشت و سابقه و فضیلت‌های علی(ع) را به او گوشزد کرد و با تندی و با بیان خیانت‌های آل سفیان، او را از اعمالی که انجام می‌داد بر حذر داشت. محمد در این نامه، علی(ع) را این‌گونه توصیف می‌کند: «... و اول کسى که دعوت پیامبر اسلام(ص) را اجابت کرد و اسلام آورد، برادر و پسر عمویش علىّ بن ابى‌طالب(ع) بود که سخنان آن‌حضرت را پنهانى تصدیق کرده و او را بر تمام خویشان و اقرباى خود برتری داد، و نقد جان خود را براى سلامتى و خوشى آن‌حضرت پیوسته به کف داشت. هنگام گرفتارى و سختى و اقدامات مخالفان و آزار دشمنان نسبت به رسول خدا در نهایت تلاش و محبّت و صمیمیّت مى‌‏کوشید. امروز تو را مى‌‏بینم که مى‌‏خواهى نسبت به على بن ابى‌طالب(ع) افتخار و برترى‏ جویى! حال این‌که تو تویى و او او است، همو که در تمام قسمت‌هاى خیر بارز و برجسته است و تو لعین پسر لعینى. تو و پدرت همواره مخالف و دشمن اسلام و پیامبر بوده و از هیچ توطئه‏‌اى فروگذار نکرده‌‏اید، و لحظه‌‏اى براى خاموش ساختن نور خدا از بذل مال و تحریک اشخاص و جمع و تهیّه نیرو و قوا مضایقه نکرده‌‏اید، و تا دم مرگ پدرت این‌گونه بود و بر این کار؛ تو جانشین او شده‏‌اى.
پس چگونه است که امروز خود را با على بن ابى‌طالب برابر مى‌‏دانى، حال این‌که او وارث علم رسول خدا و وصىّ او است، او نخستین پیرو و وفادارترین فرد به پیامبر است، و تو و پدرت(أبو سفیان) دشمنان اویید، پس تا مى‌‏توانى از این راه ناصواب و باطل خود بهره‌‏ببر، و در گمراهى خود از پسر عاص استعانت و کمک بگیر، پس به همین زودی‌ها زندگى تو به پایان رسیده و حیله‌‏ات سپرى گشته و آخر مى‌‏فهمى که حسن عاقبت و نیکبختى در کجا بوده است، پس درود بر کسى که از راه هدایت پیروى نماید!».[11]
 این نامه به روشنی، ارادت و اعتقاد محمد بن ابی‌بکر به امام علی(ع) را نشان می‌دهد.
امام علی(ع) بعد از جنگ صفین، ولایت مصر را به محمد سپرد و او والی یکی از بزرگ‌ترین ولایت‌های اسلامی شد.[12] امام او را با نامه‌ای فرستاد که در آن کلیات و اصول حکومت اسلامی و حاکم اسلامی را گوشزد کرده بود.[13]
اما مصر نقطه‌ای حساس و کلیدی در جامعه آن زمان بود و برای معاویه نیز بسیار اهمیت داشت؛ لذا مشکلات و درگیری‌هایی در آن‌جا به وجود آمد. امام در نهایت مالک بن اشتر نخعی از بزرگ‌ترین و کارآمد‌ترین افراد خود را به جای محمد در حکومت مصر فرستاد. خبر وقتی به محمد رسید، او را ناراحت کرد که در نتیجه آن امام این‌گونه به او نوشت:
«خبر دل تنگیت از این‌که اشتر را به منطقه حکم‌رانیت فرستادم به من رسید، این کار من نه به جهت این بود که تو را کاهل و سست مى‏دانستم، و نه به علت این‌که مى‏خواستم کوشش زیادترى از خود نشان دهى. اگر از حکومت مصر آنچه در اختیار تو است از تو گرفتم، تو را حاکم منطقه‏اى‏ قرار مى‏دهم که زحمتش برایت آسان‌تر، و حکومتش براى تو خوشایندتر باشد».[14] محمد نیز در جواب امام، نامه‌ای نوشته و اطاعت و احترام خود به امام علی(ع) را نشان داد.[15] اما رسیدن مالک به مصر به سرانجام نرسید و در میان راه، در اثر سم به شهادت رسید[16] و محمد در مصر باقی ماند و سپاه شام بدان‌جا رسید. در نهایت محمد توسط لشکر شام شهید شد و آنها بدن محمد را در شکم خَری قرار داده و آن را آتش زدند.[17]
وقتی خبر شهادت محمد را به علی(ع) دادند، ایشان فرمودند: «اندوه ما بر او به اندازه شادى شامیان است؛ چرا که آنها دشمنى را از دست دادند و ما دوستى را».[18] او همچنین در مورد از دست دادن مصر فرمود:‌ «مى‏‌خواستم هاشم بن عتبه را فرماندار مصر کنم، اگر او را انتخاب مى‏‌کردم میدان را براى دشمنان خالى نمى‌‏گذارد، و به عمرو عاص و لشکریانش فرصت نمى‏‌داد، نه این‌که بخواهم محمد بن ابى‌بکر را نکوهش کنم، که او مورد علاقه و محبّت من بوده و در دامنم پرورش یافته بود».[19]
همچنین زمانی که امام عبدالله بن عباس را به سمت مصر و جنگ با شامیان می‌فرستد، این‌گونه در مورد محمد می‌گوید: «مصر را گشودند و محمد پسر ابوبکر، که خدایش بیامرزاد، شهید گردید پاداش مصیبت او را از خدا مى‏خواهم. فرزندى خیرخواه و کارگذارى کوشا و تیغى برنده و رکنى بازدارنده بود. من مردم را بر انگیختم تا در پى او روند، و آنان را فرمودم تا به فریاد وى رسند پیش از آنکه- شامیان- کار او را پایان دهند و آنان را نهان و آشکار، فراوان نه یک بار، خواندم ...».[20]

---