مسلم فرزند عقیل بن ابی‌طالب و با کمال‌ترین فرزندان او است. عقیل برادر حضرت علی(ع) و دومین فرزند ابوطالب(ع) است.[1] از این جهت، او با یک واسطه از تربیت ابوطالب و همسرش فاطمه بنت اسد برخوردار گردید.
مسلم بن عقیل، سال 20 هجری، یعنی ده سال بعد از رحلت پیامبر(ص) متولد شده بود؛ لذا او زمان رسول خدا(ص) را درک نکرد؛ زیرا هنگام شهادت(سال 60 هجری) سن آن‌جناب بیش از 40 سال نبود، در حالی‌که از زمان رحلت پیامبر(ص) تا سال 60 هجری، 50 سال گذشته بود.[2]
مسلم بن عقیل، با سه امام (امام علی، امام حسن و امام حسین) هم عصر بود و محضر آن بزرگواران را درک کرد.
مادر گرامی او حلیه نام دارد، او کنیزی بود که عقیل از شام خریداری کرده بود.[3] همسر مکرمه او جناب «رقیه» از دختران امیرمؤمنان علی(ع) بوده است؛[4] از این‌رو، ایشان افتخار دامادی حضرت علی(ع) را به همراه داشت.
فرزندان
1. عبدالله،[5] که مادر او رقیه دختر امام علی(ع) بود.[6]
2. محمد.[7]
این دو فرزند مسلم در سرزمین کربلا شهید شدند. دو فرزند دیگر مسلم نیز پس از واقعه کربلا و اسیر شدن بعد از یکسال به شهادت رسیدند.[8] برخی نام آنها را محمد(غیر از محمد فرزند دیگر مسلم که در بالا ذکر شد) و ابراهیم گفته‌اند و مادر ایشان از اولاد جعفر طیّار بود.[9]
مسلم معاصر سه امام
مسلم بن عقیل زمان و عصر سه امام را درک کرده است:
1. امام علی(ع): او در این زمان افتخار دامادی آن‌حضرت را پیدا کرد و با دخترش به نام «رقیه» ازدواج کرد که به این وسیله به تربیت در دانشگاه علوی نزدیک‌تر شد.
به نقل مورّخان در زمان حکومت امیر المؤمنین علی(ع) (بین سال 36 تا 40) از جانب آن امام متصدی برخی از منصب‌های نظامی در لشگر بود، از جمله در جنگ صفین وقتی که حضرت علی(ع) لشگر خود را صف آرایی می‌کرد، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، عبدالله بن جعفر و مسلم بن عقیل را بر جناح راست سپاه خویش مأمور کرد.[10]
2. امام حسن(ع): مسلم، در این زمان نیز در مسیر حق بود و از با وفاترین یاران و از خواص اصحاب امام حسن(ع) به حساب می‌آمد.
3. امام حسین(ع): مسلم بن عقیل دست از محبت و حمایت از آن‌حضرت بر نداشت و به افتخار پیشاهنگی نهضت کربلا در کوفه به شهادت رسید.[11]
فضائل مسلم بن عقیل
الف) خانوادگی
همان‌طور که بیان شد او فرزند کسی است که دست پرورده شخصی مانند ابوطالب(ع) است و خود افتخار دامادی امیر مؤمنان علی(ع) را دارد که تأثیر این‌دو در تربیت و بالندگی انسان قابل انکار نیست.
ب) کلام معصومان(ع)
رسول خدا به علی(ع) فرمودند: «فرزند او(عقیل) کشته راه محبت فرزند تو خواهد شد. چشم مؤمنان بر او اشک می‌ریزد و فرشتگان مقرّب بر او درود می‌فرستند».[12]
امام حسین(ع) در نامه‌ای که برای کوفیان می‌فرستد می‌نویسد: «کسی را به سوی شما می‌فرستم که برادر، پسر عمو و مورد اطمینان از اهل بیتم محسوب می‌شود».^[13] در این کلام امام(ع) افتخاراتی برای مسلم وجود دارد که عبارت‌اند از:
1. برادر: حضرت به او نسبت برادری می‌دهد، در حالی‌که برادر نسبی آن‌حضرت نبود، اما آن‌چنان وفادار بود که لقب برادری امام حسین(ع) را شایسته خود نمود.
2. مورد اطمینان: اگر امام در حق مسلم فقط همین یک جمله را می‌فرمود برای اثبات فضیلت وی کافی بود.
3. اهل‌بیت من: این کلام مانند کلام رسول خدا(ص) درباره سلمان فارسی است: «سلمان منا اهل البیت».[14]
ج) زیارت نامه مسلم بن عقیل
در زیارت نامه مسلم بن عقیل به فضایل بسیاری اشاره شده که شاید مهم‌ترین آن این جمله است: «السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ، الْمُطِیعُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْن‏»؛[15] یعنی درود بر تو ای بنده شایسته و فرمانبردار خداوند و فرستاده‌اش و امیرمؤمنان و حسن و حسین(ع).
شهادت
اولین اقدام امام حسین(ع) فرستادن مسلم به کوفه بود، مسلم پس از رفتن از مکه به مدینه و از آن‌جا به سمت عراق، حرکت کرد و در کوفه در منزل مختار بن ابى عبیده اقامت نمود.
مدت 35 روز پس از ورود مسلم(5 شوال سال 60) حدود هجده هزار نفر با او بیعت کردند تا این‌که حاکم کوفه بر کنار و عبید الله بن زیاد به جای او برگزیده شد.
عبید الله با تهدید و تطمیع مردم، سران قبایل را از کنار او پراکنده ساخت، و زمانی که مسلم تنها شد و عبید الله به تنهایی او پی برد، سپاهی را برای دستگیری وی عازم کرد. این در حالی بود که مسلم(ع) در خانه زنی به نام طوعه پناهنده شده بود.
وقتی صدای سربازان عبید الله بن زیاد به گوش او رسید، خود را برای نبرد آماده کرد، و چون بر سپاه دشمن ضرباتی زیادی وارد کرد. آنان از راه مکر وارد عمل شدند و مسلم هم چون رمقی برای ادامه مبارزه نداشت به ناچار خود را تسلیم کرد.
او را نزد عبید الله بردند، پس از گفت‌وگوی تند و صریح میان آن دو، عبیدالله دستور داد که او را بالای دار الاماره بردند تا شخصی که به دست او زخمی شده بود، او را گردن بزند، و همو بود که فرمان عبید الله را اجرا کرد.^[16] زمان شهادت مسلم بن عقیل، روز نهم ذی‌الحجه(روز عرفه) سال 60 هجری قمری بود.[17] مرقد شریف آن‌جناب در شهر کوفه زیارت‌گاه ارادت‌مندان اهل‌بیت(ع) است.