Ислам, Гијамәтә гәдәр бүтүн бәшәријјәти һидајәт етмәкдән өтрү назил олмуш бир диндир.[1] Пејғәмбәрләрин сонунҹусу олмаглығын өзү буну тәләб едир ки, ҝәтирилән дин вәһј имакынындән нә гәдәр гүдрәтләнә билирсә, һәгиги диндән бәһрәләнәрәк ән камил, ән мүнәззәм вә сонунҹсу олсун.[2]

Диҝәр тәрәфдән, бу динин хүсуси заман вә мәканда назил одуғуна хатир вә илк хүсүси мүхатәбләри олдуғуна ҝөрә бәзән динин бәзи үнсүрләри о мүхатәбләрә ујғун бәјан олунуб. Бу нөв мәсәләләләри хүсусилә мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) рәфтар вә сөзләриндә нәзәрә алмаг лазымдыр. Ислам маарифи, Пејғәмбәримизин (сәлләлаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝөндәрилдији илк ҝүндән та Имам Заманымызын (Аллаһ зуһруну тезләшдирсин) зүһуруна гәдәр ән зәнҝин, мүнәззәм вә дүнјанын бүтүн саһәләринә аид олан ганун гајдалары илә давам тапаҹагдыр. Бу вахта гәдәр дин алимләри вә фәгиһләр дүнјанын һәр бир саһәсинә аидијјаты олан ислам маарифи адлы бир хәзинәдән онун јалныз, ҹүзи һиссәләрин бәјаны илә мәшғул олмушлар. Һәр вахт суалла үзләшәндә јалныз суалын мөвзусуну нәзәрдә тутураг она ҹаваб вермәјә чалышыблар. Беләликлә дә исламын һәртәрәфли дүнјәви үнсүрләри арасындакы әлагәләри вә онларын заман вә мәкана ујғун олан мөвгијјәтләри нәзәрдә тутулмамышдыр. Диндән һәр нә әлә ҝәтирмишләрсә ону бир нөв дәјишмәз ва сабит кими гәләмә вермишләр. Јалныз, бу мөвзунун әксинә бир шеј әлә ҝәтирсәләр онда башга нәзәр верирдиләр. Бундан сонра бу һөкмүн һансы сәбәбә дәјишмәси һаггында дәгиг тәһгигат апарылмамышдыр.

Ислама бу бахыш, бу вахта гәдәр сәбәб олуб ки ислам һаггындакы мүбаһисәләр үмуми вә низамнамә шәкилиндә ҝетмәсин. Һәмчинин, исламын ҝөзәл вә мүнәззәм шәкилдә олан әдәб вә ганунлары тәнзимләниб јанашы дүзүлмәсин. Диҝәр тәрәфдән ислам мәтниндә тапылан дәјишән һөкүмләрә о гәдәр дә диггәт едлимәмиш вә бу да сәбәб олмушдур ки фәгиһләрин рәфајәтләрдән әлә ҝәтирдикләри бүтүн һөкмләр јалныз сабит вә дәјишмәз кими гәләмә верилсин. Әҝәр белә бир дәјишән мөвзуларла растлашсалар да онлары өтәри бир садә мәсәлә кими гәләмә вериб һеч бир сорғу-суалсыз јанындан өтмүшләр.

Бүтүн бу рәфтарлар сәбәб олур ки бизләрдә ислам дининдән мүхтәлиф саһәләрдә о ҹүмләдән, игтисади вә сијаси ....саһәләрдә зәифләјәк, һәмчинин, исламын сијаси фәлсәфәсиндән, ислам игтисадијјатындан, .. вә ја исламын сијаси мәктәбиндән мүнәззәм вә топлу шәкилдә ҹәмијјәт тәгдим едә биләк.

Һәмчинин, заман вә мәканын дини һөкмләрдәки тәсирләри нәзәрә алынмамыш вә бу ҹәһәтдән динин һәр бир заманла ајаглашмасы мәнтиги ајдын шәкилдә бәјан олунмамышдыр.

Беләликлә, Исламда мүнәззәм тәфәккүр нәзәријјәси бизим бәһсләримизин әсас мөвзуларындан биридир.[3]

Әлавә мүталиә үчүн бах:

1. Меһди Һадәви Теһрани, “Вилајәт вә дәјанәт”, “фәрһәнҝије ханеји хирәд”, мүәссисәси, Гум. Икинҹи чап, 1380 шәмси или.

2. Меһди Һадәви Теһрани, «Мәбани кәлами иҹтиһа ”, мүәссисеји фәрһәнҝије ханеји хирәд. Гум. Икинҹи чап, 1377 шәмси или.

3. Меһди Һадәви Теһрани, “Мәктәб вә низами игтисади ислам”, мүәссисеји фәрһәнҝије ханеји хирәд. Гум. Икинҹи чап, 1378 шәмси или.