به ظاهر عرفان خیالی و توحید خیالی در مقابل عرفان و توحید واقعی و عملی به کار رفته است. توضیح اینکه در مورد بسیاری از حقایق وجودی عالم مثل خدا، عرفان، توحید و حتی خود وجود، ذهن صرفاً به دلیل دارا بودن مفهوم و ایده ای تئوریک از این مسائل، انسان را به این توهم می اندازد که واقعاً هم متصف به این حقایق شده است. حال آن که مقولاتی مثل خدا، عرفان، توحید و ... اموری خیالی و ذهنی نیستند. برای نمونه فردی که اطلاع از همه آراء عرفا دارد و به این آراء به هر دلیلی علاقه دارد خود را عارف می بیند و کسی که توحید را در ظریف ترین و دقیق ترین معانیش می تواند تصور کند خود را موحد می شمارد. این توهم وقتی جدی تر می شود که فرد علاوه بر دارا بودن علم و ذهنیتی دقیق در مورد این مسائل، اهل ادعا و شعار دادن هم باشد؛ یا اندک مجاهده ای هم به خیال خود در مورد ادعای خود داشته باشد. حال آنکه هر حقی را حقیقتی است و هر ادعایی را نشانه و نوری است که بر آن دلالت می کند.

بنابراین در مقابل عرفان واقعی و عملی، عرفان شعاری و خیالی هم داریم؛ چرا که خود همین شعر و شعار و ادعا بدون هیچ عملی، اندک حال خوشی در نفس ایجاد می کند که فرد این حال سطحی را به حساب عارف شدن یا تجربه عارفانه می گذارد. یا فرد مدعی، ذهنیتی از وحدت وجود (توحید عرفانی) پیدا می کند که در اثر آن از کثرت ذهنی به طور اجمالی و موقتی به وحدت ذهنی سوق پیدا می کند و همین امر باعث ایجاد فراغت ذهنی می شود که فرد آن را با توحید حقیقی اشتباه گرفته و خود را اهل توحید فرض می کند، با این حال می بینیم که  بعد از برطرف شدن این خیال و تصور در عمل دست به هر کار مشرکانه و کافرانه و فاسقانه ای می زند.

از این رو است که شاهد عارف نمایان فاسق و شعرا و علمای بی عمل هستیم که فقط به خیال و حال و عیش ذهنی دل خوش داشته اند. از طرفی شیطان به چنین افراد مدعی و متکبری نزدیک شده و ضمن الهام هایی شیطانی بر این انحراف بیشتر دامن می زند و در نهایت آنان را رسوا و نابود می کند. وصف حال چنین کسانی در سوره شعراء به طور دقیق ذکر شده است:

"آیا شما را خبر دهم که شیاطین بر چه کسانی نازل می شوند. بر هر مدعی(دروغ گوی) گناهکار؛ که گوش به الهام می سپارند و اکثرشان دروغ گویند. و شاعران، که گمراهان، از ایشان پیروی می کنند. آیا نمی بینی که آنان در هر وادی سرگردانند، و ادعا می کنند چیزی را که انجام نمی دهند. مگر آنان که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند و خدای را بسار یاد کنند. و بعد از اینکه بر آنان ظلم شد یاری جویند...".[1]

نمایه مرتبط:

شعر در اسلام، 8160 (سایت: 8342).