کودکان، گل‌‏هاى باغ زندگى و آینده‌‏سازان جامعه هستند. دین مبین اسلام برای شکوفایی جامعه‌ی اسلامی زیباترین دستورات را در این زمینه بیان نموده است که برخی از آنها به شرح ذیل است:

1. انتخاب همسر مناسب

از آن‌جا که هیچ پیوندی مانند پیوند میان زن و شوهر نیست؛ خداوند متعال آن‌را از نشانه‌‏های خود معرفی می‌کند:

«و از آیات و نشانه‏‌های خدا این است که از نوع خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان‌ها آرام گیرید و میانتان رحمت و دوستی نهاد. آری، در این نعمت برای مردمی که می‌‏اندیشند، قطعاً نشانه‌‏هایی است».[1]

و از حقوق کودک، برخورداری از سلامت جسم و روان است و بخشی از سلامت جسمی و روانی کودک از طریق پدر و مادر و به ‌وسیله‌ی وراثت به فرزند منتقل می‌‏شود. در همین راستا اسلام توصیه می‌کند هنگام ازدواج و تشکیل زندگی مشترک هر یک از زن و شوهر در صفات و خصایص روحی و جسمی طرف مقابل دقت کند تا محصول زندگی مشترک، فرزندی سالم باشد. پیامبر(ص) فرمود: «جایگاه مناسبی برای نطفه‌ی خود برگزینید؛ زیرا ریشه‌‏ها(ژن‌ها) سرایت کننده‏‌اند».[2]

نبی اکرم(ص) در جایی دیگر فرمود: «از سبزه‏‌ها و گیاهانی که در میان مزبله و خار و خاشاک می‌‏روید، بپرهیزید. پرسیدند: ای رسول خدا این سبزه و گیاهان چیستند؟ فرمود: زن زیبایی که در محیط خانوادگی پست و آلوده پرورش یافته باشد».[3]

از این جهت انجام آزمایش‌های ژنتیکی و خونی برای جلوگیری از مشکلات جسمی و روانی فرزندان ضروری است.

2. دعا و کسب آمادگی‌های روحی لازم برای پذیرش مسئولیت پرورش فرزند

امام سجاد(ع) به یکی از یارانش این دعا را یاد داد که هفتاد مرتبه بخواند و از خداوند فرزند شایسته بخواهد: «خداوندا، ای که تو بهترین وارثی، مرا تنها مگذار و از سوی خویش برایم یاوری قرار ده که در حیاتم وارث من باشد و بعد از مرگ برایم طلب آمرزش کند. خدایا او را جانشین سالم قرار ده و از فریب شیطان محفوظ دار. خدایا از تو آمرزش می‌‏طلبم و به سوی تو باز می‌گردم».[4]

3. رعایت آداب زناشویی

طبق بعضى از روایات، همبستر شدن و نزدیکى با همسر در ایام و ساعاتى مکروه و نامناسب است:

1. در شب و روزى که ماه و خورشید گرفته است. 2. هنگام غروب خورشید. 3. هنگام طلوع فجر تا طلوع آفتاب. 4. شب اول ماه(غیر از ماه رمضان). 5. در شب آخر ماه. 6. بعد از احتلام در خواب. 7. در جایى که کودکى باشد که به آنها نگاه کند یا سر و صداى آنها را بشنود، هر چند چیزى متوجه نشود. 8. نگاه کردن به فرج هنگام عمل زناشویی. 9. به صورت عریان. 10. در زیر آسمان. 11. رو به قبله و پشت به قبله. 12. هنگامى که شکم پر است. [5]

در این‌جا به حکمت چند مورد از دستورات بالا اشاره می‌شود:

ابوسعید خدرى نقل می‌کند که پیامبر(ص) ضمن سفارش به حضرت علی(ع) فرمود: «یا على! با همسرت اول، وسط و آخر ماه مجامعت نکن؛ چون باعث جنون، جذام و نقص عضو و نقص عقل همسر و فرزندش می‌شود».[6]

گفتنی است که اگر چه نمی‌توان اعتبار همه‌ی این روایات را ثابت کرد، اما پاره‌‏اى از آنها از اعتبار و وثاقت کافى برخوردار بوده و توجه به آنها لازم است. نکته‌ی دیگر آن‌که بیان چنین فلسفه‌‏هایى، به معناى آن نیست که حتماً چنین خواهد شد، بلکه به معناى آن است که چنین اقتضایى دارد و در صورت وجود دیگر عوامل، تأثیر می‌‏کند، لکن در مواردى نیز ممکن است به سبب فقدان پاره‌‏اى از شرایط، نتیجه‌ی دیگرى به دست آید.

ناگفته نماند اکنون برخى از پژوهش‌گران به این نتیجه رسیده‌‏اند، همان‌‏گونه که تفاوت شب‌‏هاى مهتابى و غیرمهتابى در جزر و مد دریا مؤثر است، بر وضعیت بدن انسان و مسائل خاص همبسترى نیز مؤثر خواهد بود.[7] پس نباید به صرف عدم اثبات علمی همه‌ی آنچه در روایات آمده، این مسادل را نادیده انگاریم و توجهی بدان ننماییم.

4. تغذیه‌ی مناسب در دوران باردارى

تغذیه‌ی صحیح مادر در این دوران خاص موجب رشد جسمانى و عقلانى جنین می‌گردد. بنابر این، در زمان باردارى باید از شش دسته مواد غذایى شامل پروتئین‏ها، چربی‌ها، قندها، آب، ویتامین‌ها و املاح معدنى استفاده شود.[8]

رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «بانوان را در ماهی که وضع حمل می‌کنند «خرما» بخورانید تا فرزاندانشان حلیم و پرهیزگار شوند».[9]

خرما مبنع انرژى است. با پیشرفت دوران باردارى نیاز به مواد انرژی‌زا افزایش می‌یابد. به طور معمول در سه ماهه‌ی اوّل باردارى 150 گرم ماده انرژی‌زا در روز مورد نیاز است؛ ولى این مقدار در ماه‌هاى آخر باردارى، به خصوص بعد از ماه پنجم، به حدود 225 گرم در روز افزایش می‌‏یابد.[10]

چه تحسین برانگیز است سخن پیامبر اکرم(ص) که بر خوراندن خرما به مادر در ماه‌هاى آخر باردارى، یعنى همان زمان که نیاز افزایش می‌یابد، تأکید می‌ورزد و نتیجه‌ی تشویقى(خردورزى و پارسایى) را نیز دنبال آن می‌آورد تا مادر، خود را ملزم به عمل بداند.

پیامبر(ص) فرمود: به زنان آبستن سفارش کنید «به» بخورند تا فرزاندانشان خوش‌اخلاق شوند.[11]

امام صادق‌(ع) نیز می‌‌فرماید: «به زنان باردار «به‏» بخورانید، اطفال شما را زیبا می‌کند».^[12]

امام رضا(ع) فرمود: خوردن «به» عقل و هوش را زیاد می‌کند.[13]

رسول اکرم(ص) می‌‏فرماید: هر زن آبستن که «خربزه» بخورد بچه‌‏اش زیبا و خوش‌اخلاق می‌‏گردد.^[14]

همچنین آن‌حضرت می‌فرماید: «به زنان حامله «کندر» بخورانید تا فرزندی که در شکم دارند، اگر پسر است با هوش و دانا و شجاع و اگر دختر است خوش‌قیافه و خوش‌اخلاق و ... گردد».[15]

البته پرهیز از غذاهای حرام و شبهه‌ناک از جمله مسائل بسیار مهمی است که پدر و مادرها باید دقت بیشتری نسبت به آن داشته باشند.

پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «کسی که یک لقمه حرام بخورد تا چهل شب نماز او قبول نمی‌شود و تا چهل روز دعایش مستجاب نمی‌گردد و هر گوشتی که از حرام بروید سزاوار آتش جهنم است و از یک لقمه نیز گوشت می‌رویید».[16]

5. رعایت بهداشت روانى دوران حاملگى

یکى از مسائل مهم مطرح شده در سلامت مادر و جنین، بهداشت روانى مادر در دوران باردارى و حمایت‏ خانواده از مادر در زمان حاملگى است. اگر مادر در این هنگام احساس کند مورد توجه و حمایت اطرافیان قرار دارد، مشکلات ناشى از این دوران را به راحتى تحمل کرده، می‌‏تواند از لحاظ جسمى و روانى فرزندى سالم به دنیا آورد.

خدای متعال با یادآروى مشکلات زمان باردارى و رنج‌هاى فراوان ناشى از حمل جنین به انسان سفارش می‌کند؛ پدر و مادر، به ویژه مادر، را فراموش نکنید.[17] در این آیه نوعى حمایت روانى از مادر مشاهده می‌شود. رسول اکرم(ص) از این دوران به نیکى یادکرده، و می‌‏فرماید: «هنگامى که زن آبستن می‌‏شود، مانند کسى است که روزها روزه بگیرد و شب‌ها در عبادت خدا شب زنده‌‏دار باشد».[18]

افسردگی در این دوران می‌تواند نقش مخربی داشته باشد. گفته می‌شود: افسردگى در دوران باردارى به مراتب شایع‌‏تر از افسردگى پس از زایمان است، و می‌تواند به همان اندازه خطرناک باشد. افسردگى پس از زایمان پدیده‌‏اى است که حدود ده درصد از زنان دچار آن می‌شوند و گاه به فرزندان خود آسیب وارد می‌کنند. افسردگى اضطراب و تحریک‌‏پذیرى، شایع‌‏ترین شکایات زنان در دوران باردارى و یا پس از زایمان است که معمولاً به خودى خود سپرى می‌شود، اما اگر این حالت‌ها ادامه داشته باشد، منجر به عصبانیت‌هاى شدید، احساس گناه و سردرگمى می‌شود؛ به نظر می‌رسد توجه به آیات و روایاتی که بیان کردیم، می‌تواند از افسردگی جلوگیری نماید.

6. انجام فرائض دینی

تحقیقات نشان می‌دهد افراد مؤمن و مذهبى بیش از دیگران عمر می‌کنند و دلیل آن نماز خواندن مرتب است که باعث کاهش فشار خون آنان می‌شود. محققان فشار خون مسلمانان را اندازه‌‏گیرى کردند و دریافتند فشار آنها پایین‌‏تر از حد متوسط است. این افراد داراى اعتقادات راسخ مذهبى بوده و به طور مرتب نماز می‌خوانند.

عدم کنترل فشار خون بالا می‌‏تواند به سکته، حمله قلبى، نارسایى احتقانى قلب و یا نارسایى کلیوى منجر شود. از این‌روی به جا آوردن فرائض دینی و عبادی؛ مثل نماز و دعای پدر و مادر می‌تواند در روح و روان کودک تأثیر بسزایی داشته باشد. و همان‌طوری که خواندن قرآن، ذکر خدا، نماز و دعا، سبب اطمینان و آرامش قلب مادر است، باعث آرامش جنین نیز خواهد بود.

آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از سفارشات است و نکاتی؛ مانند مشاهده‌ی مناظر زیبا،[19] ورزش،[20] و... هم می‌توانند از دیدگاه اسلامی مورد تأکید باشند؛ لذا بحث کامل پیرامون این موضوع در این مجال مختصر نمی‌گنجد و باید برای دریافت اطلاعات جامع و کامل به کتب مربوطه مراجعه کرد.

[1]. روم، 21. «وَ مِنْ آیاتهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ أَنْفُسِکُمْ أًزواجاً ِلتسْکُنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَّوَدةً وَ رَحْمَةً إنَّ فی ذلِکَ لایاتٍ لِقومٍ یَتَفَکَّرونَ».

[2]. کوفی، محمد بن محمد اشعث، الجعفریات (الأشعثیات)، ص 90، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، چاپ اول، بی‌تا.

[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 5، ص 332، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[4]. حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ج 21، ص 370، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق. «رَبِّ لا تَذَرْنی‏ فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثین‏، واجعل لی من لدنک ولیا یرثنی فی حیاتی و یستغفرلی بعد موتی واجعله خلفا سویا و لاتجعل للشیطان فیه نصیبا، اللهم انی استغفرک و اتوب الیک انک انت الغفور الرحیم».

[5]. وسائل‏الشیعه، ج 20، ص 13، ابواب مقدمات النکاح و آدابه؛ علی بن موسی (امام هشتم)، طبّ الإمام الرضا علیه السلام (الرسالة الذهبیة)، محقق، مصحح، نجف، محمد مهدی، ص 64، قم، دار الخیام، چاپ اول، 1402ق؛ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق، مصحح، قوچانی، عباس، آخوندی، علی، ج 29، ص 54، بیروت، ‌دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.

[6]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 3، ص 552، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

[7]. پایگاه اطلاع رسانی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه.

[8]. نوری، حسین، مراقبتهاى زنان و زایمان،(تغذیه در حاملگى).

[9]. نک: طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 169، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق. «اطعموا المراة فى شهرها الذى تلد فیه التمر فان ولدها یکون حلیما، نقیا».

[10]. شهرآرای، مهرناز، رشد در دوران قبل از تولد، ص ‏49.

[11]. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 171 – 172، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.

[12]. همان، ص 172. «و اطعموه حبالاکم فانه یحسن اولادکم».

[13]. همان.

[14]. مستغفری، جعفر بن محمد، طبّ النبی صلی الله علیه و آله و سلّم، محقق، مصحح، الهی خراسانی، علی اکبر، ص 29، نجف، مکتبة الحیدریة، چاپ اول، 1385ق.

.[15] مکارم اخلاق، ص 192 ، 193 ، 196 ، 222.

[16]. «عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ مَنْ أَکَلَ لُقْمَةَ حَرَامٍ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلَاةٌ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ لَمْ تُسْتَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً وَ کُلُّ لَحْمٍ یُنْبِتُهُ الْحَرَامُ فَالنَّارُ أَوْلَى بِهِ وَ إِنَّ اللُّقْمَةَ الْوَاحِدَةَ تُنْبِتُ اللَّحْم». مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 63، ص 314، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[17]. «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلى والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لی فی ذُرِّیَّتی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمینَ». احقاف، 15.

[18]. شیخ صدوق، امالی، ص 411، اعلمی، بیروت، چاپ پنجم، 1400ق. «اذا حملت المراة کانت ‏بمنزلة الصائم القائم المجاهد بنفسه و ماله فى‏سبیل الله...».

[19]. دانشمندان پى برده‌‏اند که وقتى چشم فردى به یک صورت جذاب می‌‏افتد، نقطه‌‌اى از مغز شروع به فعالیت می‌کند. در اسلام نیز تأثیر نگاه به مناظر زیبا، خط قرآن، چهره‌ها و عکس‌های زیبا در مغز و چهره‌ی کودک پذیرفته شده است. (البته روشن است که چیزهای حرام مد نظر نیست).

[20]. دانشمندان موفق به کشف ماده‌‏اى شیمیایى در بدن شده‌‏اند که علت نشاط ‏انگیزى ورزش را توضیح می‌دهد. ماده‌‌اى به نام «فنیلتیلامین» که یک عامل ضد افسردگى است. محققان در جریان یک مطالعه پى بردند که اندازه‌ی این اسید در بدن پس از ورزش 77 درصد افزایش پیدا می‌کند و از طریق خون، جذب مغز می‌‏شود. آنان توصیه کردند که براى سلامت روح و جسم خود و سلامت جنین در رحم ورزش مناسب انجام دهند؛ چرا که هنوز بسیارى از افراد از وجود این معالجه غیر دارویى اطلاعى ندارند و از مشکلات روانى رنج می‌‏برند. نک: مجله پیام زن، شماره 118.