شناخت و معرفی همۀ ابعاد وجودی شخصیت عظیم و انسان والایی؛ مانند حضرت علی(ع) برای انسان­‌های معمولی بسی دشوارتر از آن است که بشود بیان کرد. حداقل این‌که بیان ویژگی‌ها و نشان دادن چهرۀ والای علی(ع) در این چند سطر مقدور نیست. بنابراین، در این سطور، به بیان اعترافات و نظریات برخی از دانشمندان و نویسندگان دنیا و برخی از ویژگی‌ها و صفات برجستۀ امام علی(ع) بسنده می‌کنیم.

امام علی(ع) علاوه بر این‌که دوست و خویشاوند، یاور و همراه پیامبر اسلام(ص)، چه در زمان قبل از رسالت آن‌حضرت و چه در طول 23 سال پیامبری آن بزرگوار بود، و در تمام صحنه‌های مختلف دفاع از اسلام حضوری فعال داشت، خود نیز اصالتاً دارای شخصیت و ویژگی‌های برجسته و ممتازی بود که به جز پیامبر اسلام(ص) هیچ انسانی به آن مرتبه و درجه از کمالات روحی و معنوی دست نیافته است.[1]

در نتیجۀ تحقیقات و بررسی‌های همه جانبه‌­ای که از آغاز ظهور اسلام تاکنون دربارۀ شخصیت علی بن ابی‌طالب(ع)، چه از طرف معاصران آن‌حضرت و چه از طرف صاحب‌نظران مسلمان و غیر مسلمان صورت گرفته، این حقیقت پذیرفته شده است که شخصیت علی(ع) (منهای نبوت) در ردیف پیامبرانی اولو العزمی؛ مانند حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی(ع) و حضرت محمد(ص) قرار دارد.

علی(ع) انسانی است که تمام متفکران و شخصیت‌های دنیا، چه مسلمان و چه غیر مسلمان، در برابر عظمتش سر تعظیم فرود آورده و وی را ستوده‌اند.

شبلی شمیّل، از متفکران لائیک عرب دربارۀ امام علی(ع) می‌گوید: پیشوا، علی بن ابی‌طالب، بزرگ بزرگان، یگانه نسخه‌ای است که نه شرق و نه غرب، نه در گذشته و نه امروز صورتی مطابق این نسخه ندیده است.[2]

جبران خلیل جبران، یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان و متفکران مسیحی عرب، می‌گوید: من معتقدم که فرزند ابوطالب، نخستین عرب بود که با روح کلی رابطه برقرار نمود. او نخستین شخصیت از عرب بود که لبانش نغمۀ روح کلی را در گوش مردمی طنین‌انداز نمود که پیش از او نشنیده بودند...، او از این دنیا رخت بربست، در حالی‌که رسالت خود را به جهانیان نرسانیده بود، او چشم از این دنیا پوشید؛ مانند پیامبرانی که در جوامعی مبعوث می‌شدند که گنجایش پیامبران را نداشتند و بر مردمی وارد می‌شدند که شایستۀ آن پیامبران نبودند و در زمانی ظهور می‌کردند که زمان آنان نبود.[3]

پطروشفسکی، محقق مارکسیست و مشهور روس نیز دربارۀ ابعاد وجودی و شخصیتی امام علی(ع) می‌نویسد: علی(ع) تا سر حد شور و عشق پایبند دین بود، صادق و راست‌گو و در امور اخلاقی بسیار خرده‌گیر و از مال‌جویی و مال‌پرستی به دور بود. بی‌گمان او، هم مردی سلحشور و هم شاعر به شمار می‌آمد و تمام صفات لازمۀ اولیاء الله در وجودش جمع بود.[4]

استاد شهید مطهری دربارۀ شخصیت امام علی(ع) می‌گوید:

علی(ع) پیش از آن‌که امام عادل برای دیگران باشد و دربارۀ دیگران به عدل رفتار کند، خود شخصاً ]انسانی[ متعادل و متوازن بود؛ کمالات انسانیت را با هم جمع کرده بود؛ هم اندیشه‌ای عمیق و دوررس داشت و هم عواطفی دقیق و سرشار؛ کمال جسم و کمال روح را توأم داشت؛ شب، هنگام عبادت از ما سوی الله می‌برید و روز در متن اجتماع فعالیت می‌کرد...؛ هم عارف و حکیم بود و هم رهبر اجتماعی؛ هم زاهد بود و هم سرباز؛ هم قاضی بود و هم کارگر؛ هم خطیب بود و هم نویسنده. بالاخره به تمام معنا یک انسان کامل بود با همه زیبایی‌هایش.[5]

علی(ع) به واسطۀ استعداد ذاتی و توفیقات الاهی و با مراقبت و سعی و تلاش رسول خدا(ص) تمام علوم را فرا گرفته و به تعبیر ابن ابی الحدید، سرچشمۀ تمام علوم و معارف بود و علم علمای رشته‌های مختلف سرانجام به حضرت امیر(ع) منتهی می‌شود. رسول خدا فرمود: " علی(ع) بابِ علم من است".[6] بنابراین، امام علی(ع) حتی علوم نبوت را نیز از پیامبر(ص) فرا گرفت و گنجینۀ علوم بود.

یکی از بزرگ‌ترین امتیازات و صفات آن‌حضرت، "عصمت" بود. معصوم بودن از هرگونه گناه و خطا و اشتباه از ویژگی‌های آن‌حضرت بود که در سایۀ آن همه تلاش و کوشش و مجاهدت و مبارزه با نفس و هواهای نفسانی و با عنایت پروردگار به دست آورد. سرآمد این اوصاف و ویژگی‌ها، مقام امامت آن‌حضرت است که به یمن داشتن آن شخصیت استثنایی و آن همه امتیازات و کمالات، سرانجام به مقام امامت و جانشینی پیامبر اکرم(ص) رسید. اینها شمه‌ای از فضایل و ویژگی‌های شخصیتی امام علی(ع) است که توسط دانشمندان و متفکران، آن هم به اندازۀ شناخت خویش، نسبت به آن‌حضرت بیان شده است.

امام علی(ع) دارای تمام کمالات و صفات انسانی و اخلاقی در حدی اعلای آن بود؛ شجاعت، زهد، ایثار، حلم و گذشت، سخاوت و بخشندگی و آنچه که در مکتب حیات‌بخش اسلام جزو ارزش‌های انسانی و اسلامی است، در وجود آن‌حضرت جمع بود. امتیازات و کمالات حضرت علی(ع) بیشتر معلول تربیت پیامبر اکرم(ص) است، چنان‌که خود در خطبۀ قاصعه موقعیت خود با پیامبر را ذکر می‌کند.[7] البته این ویژگی‌ها و کمالات، معلول امتیازاتی است که خود حضرت داشته و در وجود آن‌حضرت بود، در عین حال، از ابتدا با پیامبر اکرم(ص) بود، در خانۀ وحی و رسالت بزرگ شد، و پرروش یافتۀ دامان پیامبر(ص) است.[8]

[1] . ر. ک: اردبیلی، سید عبدالغنی، تقریرات فلسفۀ امام خمینی، ج 3، ص 352، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1381ش.

[2] . جرج جرداق، صوت العدالة الانسانیة، ص 19، (به نقل از جعفری، محمد تقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج 1، ص 171).

[3]  . عبد المقصود، عبدالفتاح، الامام علی(ع)، ج 1، مقدمه، (نقل از همان، ص 217).

[4] . پطروشفسکی، اسلام در ایران، ص 49 – 50 ، (همان، ص 168).

[5]  . مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 16، ص17 – 18، تهران، صدرا.

[6] . «کسب علم بدون واسطه امام علی(ع) از پیامبر(ص)»، 91961؛ علی بن موسی (امام هشتم)، صحیفة الإمام الرضا علیه السلام، محقق، مصحح، نجف، محمد مهدی،‏ ص 58، مشهد، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام ، چاپ اول، 1406ق.

[7] . سید رضی، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص 300، خ 192(خطبه قاصعه)، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. "قد علمتم موضعی من رسول الله (ص) بالقرابة القریبة و المنزلة الخصیصة ..."؛  شما موقعیت مرا با پیامبر(ص) می‌دانید که من چقدر به پیامبر نزدیک بودم و ... .پیامبر مرا در دامان خود گذاشت، در حالی‌که بچه بودم، مرا به سینه خود می‌چسباند، مثل فرزند خود با من رفتار می‌کرد و ... .

[8] . برای آگاهی بیشتر، ر. ک: اختلاف حالات انسان کامل، سؤال 351 (سایت: 349).