هیچ کس نمی تواند مانع از انجام کارهای خیر دیگران و ثواب بردن آنان شود! زیرا اولاً دامنه کارهای نیک و اعمال صالح بسیار وسیع بوده و منحصر در یک یا دو یا چند مورد نیست . و اگر در موردی مشارکت ممکن نشد فرد می تواند در موارد دیگر اقدام نماید. ثانیاً بهره مندی از اجر و پاداش و محروم شدن از آن دائر مدار نیت و کیفیت عمل انسان است. باید دید کسی که به تنهایی انجام عمل خیری بر عهده می گیرد و وظیفه ای را از دوش دیگران بر می دارد به چه انگیزه و نیتی این کار را انجام داده است. در مواردی که فردی با نیت خالصانه و قصد قربت به تنهایی زحمت و مسئولیت انجام کارهای خیر را به عهده می گیرد نه تنها گناهی نکرده است که مستحق پاداش و اجر ویژه است.

در روایات اسلامى به مساله"نیت" اهمیت فوق العاده‏اى داده شده است، و اصلا برنامه اسلام این است که هر عملى با رنگ نیت و انگیزه آن شناخته می شود. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: " حقیقت عمل به نیت آن است ."[1]

ازنظر اسلام اجر و پاداش کارهای خیر و اعمال صالح به نیت عمل کننده (عامل) بستگی دارد. و نیت بسیار بالاتر از عمل است. امام صادق (ع) در این زمینه می فرماید:"نیت بالاتر از عمل است ، آگاه باشید که نیت همان عمل است...."[2] البته مراد از نیت، نیت خالصانه است. زیرا بعد از مساله نیت روى" اخلاص" تکیه شده است که اگر آن باشد، عمل فوق العاده پر ارزش و الا فاقد ارزش خواهد بود.

اخلاص آن است که محرک انسان از هر گونه شائبه غیر الهى پاک باشد و مى‏توان نام آن را" توحید نیت" گذاشت، یعنى در تمام برنامه‏ها تنها به پروردگار و رضاى او اندیشیدن. بر این اساس افرادی که واقعاً و از روی اخلاص قصد انجام کار خیری را داشته باشند اما به دلیل سبقت و اقدام دیگران و یا به هر علت دیگری فرصت انجام آنرا پیدا نکنند و موفق به انجام عمل نشود . خداوند اجر و پاداش انجام آن کار خیر را به آنان خواهد داد.

این مطلب از برخی روایات دیگر نیز استفاده می شود که اگر کسانی به عمل قومی راضی باشند اجر و ثواب همان عمل را می برند.‏[3]

از طرف دیگر اگر فردی اعمال زیادی انجام دهد ولی در انجام آنها اخلاص نداشته باشد از اجر و ثواب الهی محروم خواهد بود . امام صادق (ع) در بیان اهمیت اخلاص فرموده اند: "... زیرا گاهی عمل از روی ریا انجام می شود اما نیت خالص و برای پروردگار است به همین دلیل خداوند متعال به نیت پاداشی می دهد که که به عمل نمی دهد."[4]

بر این اساس تا حقیقت خلوص و اخلاص در عمل نیاید، رنگ عمل صالح به خود نخواهد گرفت. زیرا انگیزه الهى و خدایى است که به عمل انسان عمق مى‏دهد، نورانیت مى‏بخشد، و جهت صحیح مى‏دهد، و هنگامى که اخلاص از میان رفت، عمل بیشتر جنبه ظاهرى پیدا مى‏کند، به منافع شخصى گرایش مى‏یابد و عمق و اصالت و جهت صحیح خود را از دست مى‏دهد.

در حقیقت این عمل صالحى که از انگیزه الهى و اخلاص، سرچشمه گرفته و با آن آمیخته شده است گذرنامه لقاى پروردگار است!.

شخصى خدمت پیامبر (ص) آمد عرض کرد: یا رسول اللَّه! من در راه خدا انفاق مى‏کنم و صله رحم بجا مى‏آورم، و این اعمال را فقط به خاطر اللَّه انجام مى‏دهم، اما هنگامى که مردم از این اعمال من سخن مى‏گویند و ستایش مى‏کنند مسرور و خوشحال مى‏شوم، این اعمال من چگونه است؟

پیامبر ص سکوت فرمود و سخنى نگفت، تا اینکه آیه " فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً "یعنی:" پس هر که به لقاى پروردگارش امید دارد، باید کارى شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند! "[5]نازل شد و به این سؤال پاسخ داد (که تنها عملى مقبول درگاه خدا است که با اخلاص کامل همراه باشد) بدون شک منظور از این روایت آن حالت سرور غیر اختیارى نیست، بلکه حالتى است که انگیزه عمل انسان گردد و یا حکایت از عدم خلوص نیت کند.[6]

بر این اساس باید دید که این فرد به چه نیتی به تنهایی انجام کار خیر را بر عهده گرفته است .اگر با اخلاص و قربة الی الله چنین کاری را انجام می دهد مسلماً از مصادیق آیات شریفه " فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ"[7]،" وَ سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا"[8]،" وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ"[9] و اجر و پاداش او نزد خداوند متعال محفوظ است. اما اگر خدای نخواسته از روی ریا و نیت های شیطانی چنین کاری کرده باشد هیچ گونه اجر و پاداشی نخواهد داشت.