ضرورت نظافت بدن علاوه بر آن‌که یک توصیه‌ی عاقلانه است، شرع نیز آن‌را پذیرفته و مورد تأکید قرار داده است؛ اما در آن زمان، این‌گونه نبود که برای همه‌ی افراد، امکان نظافت بدن به وسیله‌ی مواد شوینده فراهم باشد، بلکه در بسیاری از موارد، مردم تنها به وسیله‌ی آب بدنشان را پاکیزه می‌کردند.

با این وجود، موادی نیز برای شست‌وشو وجود داشت که رسول خدا(ص) و اهل‌ بیت(ع) نیز مانند دیگران از آنها بهره می‌بردند:

1. سدر

روایاتی در ارتباط با نظافت بدن با سدر وجود دارد. به عنوان نمونه، گزارش‌ شده است که رسول خدا(ص) هنگام نظافت سر و محاسن خود از سدر استفاده می‌کرد.[1]

امام علی(ع) فرمود: «هنگامی که خدا رسولش را مأمور کرد تا به تبلیغ اسلام بپردازد، آن‌حضرت(س) از کمی تعداد مسلمانان و زیاد بودن تعداد کافران بسیار غمگین و ناراحت بود. خداوند جبرئیل را با یک برگ سدر از درخت سدرة المنتهی فرستاد تا رسول خدا(ص) سر خود را با آن بشوید. پس از آن شست‌وشو، اندوه آن‌حضرت(ص) برطرف شد».[2]

امام کاظم(ع) فرمود: «نظافت سر با سدر سبب جلب روزی خواهد شد».^[3]

2. خطمی[4]

بر اساس روایات نظافت بدن با گیاه خِطمی برکات فراوانی دارد:

امام علی(ع) فرمود: «شستن سر با خطمی، چرک را از بین می‌برد و ترشّحات چرکین را از چشم دور می‌کند».[5]

امام صادق‌(ع) فرمود: «نظافت سر(بدن) با خطمی فقر را از بین می‌برد و رزق و روزی را افزایش می‌دهد».[6]

و نیز فرمود: «نظافت سر(بدن) با خطمی در جمعه، انسان را از برص و جنون در امان نگه‌می‌دارد».[7]

بر اساس برخی روایات، نظافت بدن با گیاه خطمی از سنت اهل‌بیت بود.[8]

البته از سوی ائمه(ع) برای نظافت بدن در موارد خاص، سفارش‌های دیگری هم بیان شده است:

جابر جعفی با امام باقر(ع) در مورد چرک‌شدن بیش‌ از اندازه لباس‌ها (ظاهرا به دلیل تماس با بدن) گفتگو می‌کرد. امام(ع) فرمود: ««آس»[9] را بکوب و آب آن‌را بگیر و با سرکه بسیار خوب مخلوط کن تا کف کند و سر و محاسن خود را با آن شست‌وشو ده و بعد با شیره تازه روغن‌مالی کن که چرک را ریشه‏کن کند».[10]

گفتنی است که معصومان(ع) به دنبال آن نبودند تا آنچه از دانش طبیعی که تا کنون به وجود آمده و تا آخر زمان به وجود خواهد آمد را در همان زمان برای مردم تبیین کنند و یا خود از آنان بهره گیرند، و اگرچه دانش آن‌را به اذن خدا در اختیار داشتند؛ اما نمی‌خواستند در روند عادی پیشرفت دانش، دخالت مستقیم داشته باشند.

از همین‌رو،‌ توصیه‌های یاد شده نیز در ارتباط با مواد شوینده آن دوران بود، و لزوما بدان معنا نیست که در زمان ما و در آینده، همان مواد به عنوان برترین شوینده‌ها باشند.

[1]. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 32، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.

[2]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، کافی، ج ‏6، ص 505، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[3]. همان، ص 504.

[4]. گیاهی دارای ساقه‌ی بلند و برگ‌‌های پهن و گل‌‌های شیپوری به رنگ‌‌های سرخ و سفید است. اصل این گیاه از خاورمیانه است. گیاهی دیگر از همین تیره در مکان‌‌های مرطوب می‌روید و فوائد و خواص پزشکی دارد و از آن به عنوان دارو استفاده می‌شود. ر. ک: ازدی، عبدالله بن محمد، کتاب الماء، ج 2، ص 409، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل‏، چاپ اول‏، 1387ش.

[5]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 125، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

[6]. کافی، ج ‏6، ص 504.

[7]. همان.

[8]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 73، ص 88، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[9]. گیاهی است که میوه‌‏های ریز و خوش‌مزه به رنگ‌‌های سفید و سیاه دارد. نام دیگر آن «الرّیحان» است و دانه‌‏های آن‌‌را در زبان متداول (الحَنْبَلاس) یا (حَبّ الآس) می‌گویند؛ «الآسُ البَرّی» گونه دیگری از درخت آس دانه زمینی است که در زبان متداول به آن «شَرّابةُ الراعی» گویند. ر. ک: بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی - فارسی، مترجم، مهیار، رضا، ص 2، تهران، اسلامی، چاپ دوم، 1375ش.

[10]. ابنا بسطام، عبد الله، حسین، طبّ الأئمة علیهم السلام، محقق، مصحح، خرسان، محمد مهدی، ص 82، قم، دار الشریف الرضی، چاپ دوم، 1411ق.