الف) «تحذیر»: تحذیر، در ادبیات عرب و علم نحو، عبارت است از آن‌که مخاطب را نسبت به یک امر ناپسند و مکروهی آگاه سازیم با این هدف که او مرتکب آن نشود.

تحذیر با الفاظ و عبارت‌‌های مختلف انجام می‌شود. چیزی که مورد تحذیر قرار می‌گیرد، با اعراب نصب و مفعولی برای عامل محذوف در نظر گرفته شده و در جمله ذکر می‌‌شود.

تحذیر اصطلاحی انواع و حالات مختلفی دارد:

1. ذکر محذورمنه به تنهایی: در این حالت آن‌چیزی که مخاطب باید از آن حذر کند(محذور منه)، به تنهایی در کلام ذکر می‌شود، مانند: «النارَ» یعنی «آتش!» که از این طریق به مخاطب خبر داده می‌شود تا خود را از آتش دور کند. در این حالت می‌توان عوامل مختلفی را (به همراه فاعل) در تقدیر گرفت؛ عواملی مانند «احذر»، «اجتنب»، «حاذر» و ... .

گفتنی است؛ در این نوع از تحذیر، این امکان نیز وجود دارد که عامل آن‌را در کلام ذکر کرد و یا محذورمنه را به صورت مرفوع آورد، که در این صورت، مصداق تحذیر اصطلاحی نخواهد بود.[1]

2. محذورمنه تکرار یا عطف شود: گاهی در این‌گونه هشدارها محذورمنه تکرار می‌شود، مانند «البردَ البردَ» به معنای (سرما! سرما!) و یا به مابعد خود عطف می‌شود، مانند «البردَ و المطرَ» به معنای (سرما و باران!)، که در این صورت لازم است توسط عامل محذوف نصب داده شود و به همین دلیل، دیگر نباید عامل و فاعل آن‌را آشکار کرد.

در امثال «البرد! البرد!» واژه دوم، تأکید لفظی برای واژه اول بوده و در «البرد و المطر!» واژه دوم معطوف به واژه اول خواهد بود و در این نوع از تحذیر، تنها می‌توان از حرف عطف «واو» استفاده کرد.

3. ذکر محذَّر به همراه کاف خطاب: در این حالت «کاف خطاب»، متناسب با تعداد مخاطب، به شیء محذر(آن چیزی که در معرض خطر قرار دارد) متصل می‌شود. مثلا به کسی که دستش در خطر آسیب دیدن قرار دارد، گفته می‌شود: «یَدَکَ» یعنی مراقب دستت باش. در این حالت نیز می‌توان از حالت مکرر و یا عطف نیز استفاده کرد: «یدک یدک» و «یدک و ملابسک». البته در صورتی که به صورت مکرر و یا عطف باشد، مانند مورد قبل، لازم است عامل و فاعل حذف شود؛ اما در نوع اول که تکرار و عطفی نیست، ذکر عامل آن جایز است؛ اما در این صورت از بحث تحذیر اصطلاحی خارج خواهد بود.[2]
4. ذکر (مُحَذَّر + کاف خطاب + عطف + محذور منه): در این حالت هم محذَّر و هم محذورمنه در کلام ذکر می‌شوند. ابتدا محذر به همراه کاف خطاب و سپس حرف عطف واو و سپس محذورمنه ذکر می‌شود، مانند: یَدَک و السکینَ یعنی (مراقب دستت و چاقو باش!). در این نوع، هم محذر و هم محذورمنه وجوبا منصوب می‌شوند و عامل نصب و فاعل، وجوبا محذوف خواهند بود. در این حالت محذور، مفعول برای یک عامل، و محذورمنه مفعول برای عامل دیگری غیر از عامل اول خواهد بود. به عنوان مثال تقدیر «یَدَک و السکینَ» چنین خواهد بود: «صُن یدک و ابعد السکین» یعنی (مراقب دستت باش و چاقو را دور کن!).[3]
5. ذکر محذَّر به صورت ضمیر منصوب مخاطب به همراه محذرمنه: در این حالت محذَّر به صورت ضمیر مخاطب منصوب با استفاده از «ایاک» و دیگر ضمائر مخاطبی آن ذکر شده و سپس محذرمنه ذکر می‌شود. در این نوع، بین محذر و محذرمنه می‌تواند حرف عطف واو و یا حرف جر مِن قرار گیرد. مثال این سه حالت: «ایاک تحکیمَ الاهواء السیئة»، «ایاک و البخل» و «ایاک من مؤاخاة الاحمق». در این نوع نصب محذر و ذکر محذرمنه بعد از محذر واجب است. همچنین حذف عامل و فاعل آن نیز واجب است. در صورتی که بین محذر و محذرمنه واو و من نباشد، هر دو مفعول برای یک فعل دو مفعولی مانند «اُحذِّرُ» خواهد بود. در صورتی که بین آنها حرف عطف واو فاصله شود، هرکدام مفعول برای یک فعل جداگانه خواهند بود و نصب محذرمنه به عامل محذوف، واجب خواهد بود؛ اما اگر حرف مِن فاصل شود، جار و مجرور متعلق به فعل محذوف خواهد بود.[4]

ب) اغراء: در مقابل «تحذیر» که به معنای هشدار است، «اغراء» وجود دارد که به معنای برانگیختن و تشویق مخاطب به انجام دادن کار نیکو و پسندیده است. مغری‌به(چیزی که به آن تشویق می‌شود) اگر مکرر باشد و یا به مثل خود عطف شود، حذف عامل و فاعل آن و نصب مغری‌به، واجب خواهد بود، مانند: «العملَ العملَ فإنه مفتاح الغنی» و «الفرارَ و الهربَ من اللئیم». در غیر این دو صورت، حذف عامل و فاعل و نصب مغری‌به جائز خواهد بود که در صورت ذکر عامل و یا رفع مغری‌به، به آن اغراء اصطلاحی اطلاق نخواهد شد.[5]

بر اساس مطالب فوق، تحذیر و اغراء اصطلاحی، از باب منصوبات دانش نحو به شمار می‌آید.

[1]. عباس حسن، النحو الوافی، ج 4، ص 127-128، دار المعارف، چاپ پانزدهم.

[2]. همان، ص 128-129.

[3]. همان، ص 129.

[4]. همان، ص 130- 131.

[5]. همان، ص 136.