معنای قیامت: در لغت قیامت‌ از قیام‌، خیزش‌ وبرخاستن است‌؛ و در اصطلاح‌، برخاستن‌ انسان‌ از خاک‌ و حضور در عالم‌ پس‌ از مرگ[1]‌.

تقسیم قیامت به قیامت صغری و قیامت کبری

هر کس می‌‏میرد قیامت صغراى او بر پا می‌‏شود (من مات قامت قیامته) و سرآغازى است براى پاداش و کیفرها که بخشى جنبه برزخى دارد و بخش دیگرى در قیامت کبرى یعنى قیامت عمومى انسانها دامانشان را می‌‏گیرد، و در هیچ یک از این دو مرحله نه چاره‏‌جویی ها مؤثر است، و نه در برابر اراده الهى یار و یاورى وجود دارد.

هول قیامت صغرى مثل هول قیامت کبرى است، با این فرق که در قیامت صغرى هولش فردى است و در قیامت کبرى هولش جمیع خلق را فرا می‌‏گیرد.[2]

قیامت صغری (عالم برزخ): انسان پس از مرگ وارد عالم قیامت نمی شود، بلکه به عالم برزخ وارد می گردد. منظور از عالم برزخ، جهانی است که میان دنیا و عالم آخرت قرار دارد، یعنی هنگامی که روح از بدن جدا می شود، پیش از آن که بار دیگر در قیامت به بدن اصلی باز گردد، در عالمی که میان این دو عالم است و برزخ نامیده می شود، قرار خواهد داشت. قرآن درباره عالم برزخ می گوید: "نگامی که مرگ یکی از انسان ها فرا می رسد (تقاضا می کند) پروردگارا! مرا به دنیا برگردان تا اعمال صالحی را که ترک کرده بودم، انجام دهم. (در پاسخ به وی گفته می شود) بس کن، هرگز بازگشتی برای تو نیست،‌ و این سخن بی اساسی است که او بر زبان جاری می کند، و پس از زندگی دنیوی آنان،‌ حیات برزخی است که تا قیامت ادامه دارد".[3]

این آیه شریفه که ندامت شدید مُرده و تقاضای بازگشت دوباره‌ وی را برای جبران گذشته خاطر نشان می کند، به روشنی بر جهان برزخ که فاصله بین عالم دنیا و قیامت است،‌ دلالت دارد.

قیامت کبری (عالم بعد از برزخ)

قیامت کبری که عالمی است پس از عالم برزخ همه انسانها از اولین تا آخرین جمع شده، و وارد مرحله ی جدیدی از زندگی و حیات می شوند؛ و به پاداش و یا جزای اعمال و رفتار زندگی دنیایی خود می رسند.[4]؛[5] در قرآن کریم بیش از صد نام برای قیامت ذکر شده است که الواقعة، الراجفة، الطامة، الصاخة، الحاقة، یوم الفصل، یوم الندم، یوم النشور، یوم الحق، یوم المسألة، یوم الفراق، یوم الحساب، یوم الحکم، یوم العذاب، یوم المحاسبة و یوم التلاق و یوم الحسرة و... نام هایی است که در قرآن برای قیامت ذکر شده است.[6]

معروف‏ترین نام‏ یوم القیامة است که 70 بار در قرآن مجید ذکر شده و حکایت از قیام عمومی بندگان و رستاخیز عظیم انسان‏ها می‏کند و توجه به آن انسان را به قیام در این دنیا برای انجام وظیفه دعوت می‏نماید.

این که قیامت در قرآن کریم ‏با نام ها و عنوان هاى مختلف خوانده شده است هر کدام از آنها نشان دهنده وضع مخصوص و نظام مخصوص‏ حاکم بر آن است. مثلاً از آن جهت که همه اولین و آخرین در یک سطح و در یک جا قرار می‌‏گیرند و ترتیب زمانى آنها از بین می‌‏رود،«روز حشر»، «روز جمع‏» و «روز تلاقى‏» خوانده شده است و از آن جهت که باطن ها آشکار و حقایق بسته و پیچیده باز می‌‏شوند، یوم تبلی ‏السرائر یا «روز نشور» نامیده شده است و از آن جهت که فنا ناپذیر و جاوید است، «یوم الخلود»، و از آن جهت که انسانهایى سخت در حسرت و ندامت فرو می‌‏روند و احساس غبن می‌‏کنند که چرا خود را براى چنین مرحله‌‏اى آماده‏ نکرده‌‏اند، «یوم الحسرة‏» و «یوم التغابن‏»، و از آن جهت که بزرگ ترین خبرها و عظیم‏ترین حادثه‌‏هاست «نبا عظیم‏» خوانده شده است.

راز نام‏گذاری آن روز موعود به قیامت که از مشهورترین نام‏هاست و در قرآن سوره‏ای به این نام اختصاص یافته، این است که مردم در این روز دفعتاً قیام خواهند کرد،[7] و نزد پروردگار جهانیان خواهند ایستاد و روزی است که لحظه و ساعت رستاخیز برپا شود[8] و روزی که روح و فرشتگان برپا ایستند[9]و روزی که حساب خلایق برپا گردد.[10]

پیامبر اکرم (ص) می‏فرماید: هنگامی که مردم نزد پروردگار جهانیان می‏‌ایستند،(به تناسب کردارشان) عرق اندام آنان را فرامی‌‏گیرد... .[11]

امیر مؤمنان(ع) می‏‌فرماید: روزی که حق تعالی پیشینیان و پسینیان را در آن گرد آورد برای رسیدگی به حساب کار و پرداخت پاداش کردار، آنان فروتنانه برپا باشند، عرق تا گوشه دهانشان روان و زمین زیر پای‏شان لرزان است و نیکو حال‏ترین آنان کسی است که جای نهادن دو پای بیابد و برای جان خود فراخ جایی تهیه کند.[12]

مدت زمان قیامت

قرآن مجید در یک آیه هنگامی که از روز قیامت سخن می گوید آن را به عنوان یک روز بسیار طولانی معرفی می کند. در یک جا می فرماید: فرشتگان و روح به سوی او عروج می کنند در آن روز که مقدارش پنجاه هزار سال است.[13] البته تعبیر به "پنجاه هزار سال"، از این نظر است که آن روز، برحسب سال های دنیا تا این حد ادامه پیدا می کند و در جای دیگر مقدار آن را یک هزار سال تعیین می نماید. لازم به ذکر است که بین این دو آیه، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا همانگونه که در روایات وارد شده است: در قیامت پنجاه موقف است و هر موقف به اندازه یک هزار سال طول می کشد."[14] البته بعضی دیگر نیز احتمال داده اند، عددپنجاه هزار سال، برای تکثیر باشد نه بیان تعداد؛ یعنی آن روز بسیار طولانی است.[15]

قیامت در چه زمانی اتفاق می افتد

زمان دقیق قیامت و این که در چه زمانی اتفاق می افتد معلوم نیست اما در آیات و روایات شواهد و علاماتی برای زمان وقوع آن ذکر شده است که به سه دسته تقسیم می شوند:

الف - حوادثی که قبل از پایان جهان محقق می‌‏شود: یکی از حوادث قبل از قیامت، بعثت آخرین پیامبر است.

و از دیگر نشانه‌‏های پایان یافتن این عصر دودی  است که در آسمان ظاهر می‌‏شود. قرآن می‏‌فرماید: منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری پدید آورد.[16]

یکی از اصحاب پیامبر (ص) از معنای دخان (دود) سؤال کرد، حضرت فرمود: "دودی است که بین مشرق و مغرب را پر می‏کند و چهل شبانه روز باقی می‏ماند اما مؤمن حالتی شبیه به زکام به او دست می‌‏دهد و کافر همچون مستان خواهد بود و دود از بینی و گوش‏ها و پشت او بیرون می‏آید"[17].

ب - حوادثی که در آستانه پایان جهان پدیدار می‏شود:

1- کوه‏ها بعد از مقدماتی متلاشی می‏‌شود. کوه‏ها در ابتدا به لرزه در می‏آیند.[18] بعد از جا کنده می‏شوند.[19] سپس به حرکت درمی‏‌آیند.[20] و در هم کوبیده می‏‌شوند.[21] آن گاه به صورت توده‌‏ای از شن‏‌های متراکم درمی‌‏آیند.[22] بعد به صورت گرد و غبار پراکنده می‏‌شوند[23].

2 - دریاها برافروخته و منفجر می‏شوند: "آن زمان که دریاها منفجر گردد."[24] "در آن هنگام که دریاها برافروخته شود.[25]"

3 - زلزله‌‏های عظیم و ویران گر: زلزله‏‌های بی سابقه و عظیمی تمام کره خاکی را به لرزه درمی‏آورد، همه چیز در هم ریخته و از بین می‏رود و تمام انسان‏ها در لحظه‏‌ای کوتاه مدفون می‏شوند: "ای مردم! از پروردگارتان بترسید و پرهیزگاری پیشه کنید که زلزله رستاخیر مسئله مهمی است"[26].

4 - تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان: "در آن هنگام که خورشید در هم پیچیده شود و در آن هنگام که ستارگان بی فروغ شوند"[27].

5- شکافته شدن آسمان و کرات : "در آن هنگام که آسمان شکافته شود."[28]

ج - حوادثی که در آغاز رستاخیر و بازگشت به حیات مجدد ایجاد می‏شود:

مرحله آخر در قیامت، حوادثی است که بعد از اتمام دو مرحله قبل پدید می‏آید: "وعده الهی در آن روز تحقق می‏یابد که این زمین به زمین دیگر و آسمان‏ها (به آسمان‏های دیگر) مبدّل می‏شود و انسان‏ها در پیشگاه خدا ظاهر می‏گردند"[29].

بعد از حوادثی که به دنبال آن جهان متلاشی می‏شود، اینک نوبت انسان‏ها است که وارد صحرای محشر شده، و ثمره اعمالی را که در دنیا انجام داده است، مشاهده می کند.