برای زنده نگه‌داشتن یاد مرگ و معاد در دل‌ها راه‌کار‌های متعددی وجود دارد:
1. باور و یقین: مرگ از یقینی‌ترین اموری است که تمام بشریت به آن اذعان دارند و برای اثبات آن نیاز به اقامه دلیل نیست، اما در مورد معاد، انسان ابتدا باید با تحقیق و جست‌وجو، باور یقینی به قیامت و جزا و پاداش را در دل خود ایجاد کند و سپس به راهکارهای عملی که به برخی از آنها اشاره خواهد شد بپردازد.
2. توجه به معنویات و انجام اعمال صالح: هرگاه توجه به معنویات در انسان زیاد شود و در عمق جان انسان رسوخ نماید، و با انجام عبادات آن‌را تقویت کند، می‌توان انتظار داشت که انسان بیشتر به یاد مرگ بیفتد.[1]
3. تفکر در حقیقت مرگ: مرگ برای انسان فنا و نیستى و نابودى نیست، بلکه مرگ پا نهادن به جهان آخرت و دیدن تلاش‌های این دنیا است. این باور اقتضا دارد که انسان در نحوه زندگی خود تغییر و تحولاتی را اعمال نماید.[2]
در همین راستا امام صادق(ع) فرمود: «یاد مرگ، شهوات و تمایلات نفسانى را از قلب آدمى نابود کرده، ریشه‌‏هاى غفلت را از دل کنده، قلب را به وعده‌‏هاى الهى تقویت نموده، طبیعت و فطرت انسانى را لطیف و نرم کرده، نشانه‌‏هاى هوا و هوس را می‌شکند، آتش حرص و طمع را خاموش کرده، و دنیا و زندگى دنیوى را در نظر انسان کوچک و خوار می‌کند...».[3]
لذا سفارش شده است که زیاد به فکر مرگ باشید. پیامبر اسلام (ص) فرمود: «زیرک‌ترین مردم کسى است که بیشتر مرگ را یاد کند».[4] یکی از ویژگی‌های شیعیان مخلص نیز این است که از تفکّر در امر آخرت و اهوال قیامت اندوهناک می‌شوند.[5]
4. محاسبه نفس: این‌که انسان گاهی با خود خلوت کند و اعمال و کردار خود را به تصویر کشد. ابتدا به حساب واجبات بپردازد و اگر همه آنها را صحیح انجام داد، شکر خدا به جا آورد و در تقویت آن بکوشد و اگر چیزى از آنها را ترک کرد، قضاى آن‌را بجا بیاورد.[6] پیامبر(ص) فرمود: «نشانه انسان‌‌های متقی شش چیز است ... که ششمین آن این است که یقین دارد حساب حق است و خود را محاسبه‏ می‌کند».[7]
5. تلاوت آیات مربوط به قیامت: تلاوت قرآن در رفتار ظاهری و باطنی‌انسان‌ها تأثیر می‌گذارد و موجب آرامش قلبی‌او می‌شود؛ لذا موعظه‌‌های پروردگار و نصایح قرآن در وجود او نهادینه می‌شود.[8]
6. رفتن به قبرستان و یاد کردن از اموات: اگر انسان به قبرستان برود و از اموات خود یاد کند، می‌فهمد جایگاه او در آینده جایگاهی است که گذشتگان او رفته‌اند؛[9] لذا برخی از بزرگان گفته‌‌اند: «محلّه مردگان رساترین موعظه‌‏ها است. پس وارد شوید در قبرستان و میان قبرها و عبرت بگیرید از روزى که قیامت بر پا شود و اینها سر از خاک بردارند».[10]
7. تفکر در پدیده‌‌های آسمانی: امام باقر(ع) فرمود: زمین لرزه‏‌ها، گرفتن ماه و خورشید و بادهاى سخت از نشانه‌‏هاى روز قیامت است. وقتی چیزى از آنها را ببینید، یاد قیامت بیافتید.[11]
8. معاشرت با کسانی که انسان را به یاد قیامت می‌اندازند.[12]
9. دورى از هوا و هوس و آرزوهاى طولانی: امام على(ع) فرمود: اى مردم! ترسناک‌‌ترین چیزى که بر شما می‌ترسم دو چیز است: پیروى از هوا و هوس و آرزوهاى طولانى؛ امّا تبعیت از هوا و هوس، انسان را از راه حق باز می‌دارد و امّا آرزوهاى طولانى، آخرت را به دست فراموشى می‌سپارد.[13]        
البته موارد برشمرده شده می‌تواند انسان را به مقام عالى کشف و شهود برساند و به این وسیله داراى چشم باطنى و ملکوتى شده، حجاب‏ها کنار رفته و حقیقت در آن پرتو افکن شود؛ آن‌گاه به بعضى از حقایق جهان غیب، از جمله یقین به مرگ، عالم برزخ و قیامت دست ‏یابد؛ اما مهم‌ترین عاملی که انسان را به این مقام می‌رساند اراده انسان است؛ به این معنا که اگر انسان اراده کند، می‌تواند تمام راه‌کارها را برای رسیدن به این مقصد طی نماید، اما اگر اراده بر این کار نباشد، فایده ‌زیادی بر انجام این عوامل وجود نخواهد داشت.[14]

---