1. در آیه‌ی «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ»،[1] دو «ما» وجود دارد که اولین آنها(ما أنزل) موصوله و دیگری(ما بلغت) نافیه است. اما واژه‌ی رسالت، اسم است به معنای آن چیزی که رسول(فرستاده) آن‌را حمل می‌کند؛[2] (اعم از نامه، دستور، خبر و...) که جمع آن رسائل است.[3] این کلمه به ضمیر مفرد مذکری اضافه شده که به «رب» برمی‌گردد؛ زیرا آن چیزی که رسول (پیامبر اسلام(ص)) آن‌را حمل می‌کند(یعنی ابلاغ ولایت امام علی) رسالتی متعلق به پرورگار است؛ زیرا در اضافه، حرف لام که معنای ملکیت دارد، در معنا مقدر است. در صورتی که ضمیر را به «ما» برگردانیم، این آیه از لحاظ معنا دچار مشکل خواهد شد؛ زیرا این جمله تبدیل به جمله‌‌ای می‌شود که معنای آن کاملا بدیهی است و به گفته علمای ادب، خبر از بدیهیات امری بی‌فایده و خلاف بلاغت است.

به عبارت دیگر، در صورتی که ضمیر را به «ما» برگردانیم، معنای آیه این‌گونه خواهد بود: «ای پیامبر آنچه که بر تو نازل شده است را ابلاغ کن، و اگر آن‌را ابلاغ نکنی آن‌را ابلاغ نکرده‌‌ای» و این بیان موضوعی بدیهی خواهد بود!

2. اما ترکیب کل آیه: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ»، «یا» حرف نداء. «أیُّ» منادا و مبنی بر ضم. «ها» حرف تنبیه. «الرسول» نعت یا بدل از أیُّ، مرفوع.

«بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»، «بَلّغ» فعل امر و فاعلش ضمیر مستتر. «ما» موصوله مفعول بلّغ. «أنزل»: فعل مجهول و نائب فاعلش، ضمیر مستتر «هو» که به «ما» برمی‌گردد. «إلیک» جار و مجرور متعلق به «أنزل». «من» حرف جر. «ربّک» مضاف و مضاف‌الیه.

«وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ». «و» حرف عطف. «ان» حرف شرط. «لم» حرف نفی. «تفعل» فعل مجزوم و فاعلش ضمیر مستتر «انت». «ف» حرف ربط، «ما» نافیه. «بلغت» فعل و فاعل. «رسالته» مضاف و مضاف‌الیه و رسالت مفعول بلغت و جمله جواب شرط.

«وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاس»: «و» حرف عطف. «الله»: مبتدا. «یعصمک» فعل و مفعول و «هو» مقدر فاعل. این جمله خبر از «الله» است. «من الناس»: جار و مجرور متعلق به «یعصمک».

«إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ»: «انّ» حروف مشبه بالفعل. «الله»: اسم حروف مشبه بالفعل منصوب. «لا» حرف نفی. «یهدی» فعل و فاعلش ضمیر مستتر. «القوم»: مفعول به. «الکافرین» نعت برای القوم.[4]

[1]. مائده، 67.

[2]. ابن درید، محمد بن حسن،‏ جمهرة اللغة، ج 2، ص 720، بیروت، دار العلم للملایین‏، چاپ اول، 1988م‏.

[3]. صاحب بن عباد، المحیط فی اللغة، محقق، مصحح، آل یاسین، محمد حسن، ج 8، ص 304، بیروت، عالم الکتاب، چاپ اول، 1414ق.

[4]. صافی، محمود بن عبد الرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج 6، ص 407 – 408، دمشق‏، بیروت، دار الرشید، مؤسسة الإیمان، چاپ چهارم، 1418ق.