تعریف گناه

"گناه" که در لغت عرب به "اثم" و "عصیان" گفته مى‏شود، به معناى "سرپیچى، خطا، لغزش و مخالفت با امر و نهى مولا" است؛[1] یعنى انجام کارى که در نظر مولا و خالق، ناپسند و نکوهیده مى‏باشد؛ چون داراى مفسده است، مورد نهى قرار گرفته و یا انجام ندادن و ترک کارى که به جهت مصلحت واجب شده است. بنابراین، گناه مخالفت با عبودیت و بندگى است.

انسان گناه‌کار شهوت و غضب را که از فروعات انسان است و باید از عقل او اطاعت کند، به جاى امیرِ معزول؛ یعنى عقل مى‏نشاند و زمانى که شهوت و غضب، فرمانرواى درون او شدند، محبوب او خواهند بود و آن‌گاه هر کارى انجام مى‏دهد یا باید شهوت پسند و یا غضب‏پذیر باشد، و به این‌جهت دست به گناه مى‏زند. همان‌گونه که انسان، موظف است به دیگران خیانت نکند، موظف است به خود نیز خیانت نکند. اگر کسى شهوت و غضب را به جاى عقل عملى، و وهم و خیال را به جاى عقل نظرى، نشانده باشد، غاصب است و به خود خیانت کرده است و اگر کسى در معرفت، خائن باشد، در عمل هم مبتلا به خیانت خواهد شد و رعایت حقوق خود را نخواهد کرد.[2]

گناه دام شیطان

در روایات اهل‌بیت(‏ع) از تعلقات مادى به عنوان دام و وسیله‏ى صید و از گناهان به عنوان ریسمان یا دام شیطان یاد شده است؛ یعنى گناهان دام‏هایى هستند که شیطان به وسیله‏ى آنها، انسان‏ها را شکار مى‏کند و بندها و طناب‏هایى است که با آنها، انسان‏ها را به بند مى‏کشد. البته طناب‏ها هم رنگارنگ و ضخیم و نازک است و شیطان هر کسى را با نوع خاصى مى‏فریبد، عده‏اى را با ثروت و عده‏اى را با مقام و منصب و عده دیگر را با غریزه جنسى و امثال آن. آتش جهنم با لذت‏ها و شهوت‏ها پیچیده و در هم آمیخته است، به این معنا که درون دام، آتش و بیرون جام شهوت و انسان به طمع جام شهوت به دام شعله مى‏افتد.[3]

آثار و پیامدهای گناه

آثار سوء گناه به دو قسم فردى و اجتماعى تقسیم مى‏شود:

آثار فردى گناه

آثار فردى گناه عبارت‌اند از:

1. گناه در واقع چرک است و روح را تیره مى‏کند. انسان بر اثر گناه، نه خواب خوبى دارد تا در رؤیا معرفتى نصیب وى شود و نه بیدارى خوبى دارد تا بتواند علم درستى را کشف و تعلیم صحیحى را نصیب دیگران کند. بنابراین، اگر روح تیره شود، بسیارى از اسرار از او نهفته است. روحى که خدا آن‌را منبع الهام قرار داد و به آن سوگند یاد کرد. این که گفتند سالک، کم سخن و مواظب خوراکش باشد، براى همین است که صداى الهام‏هاى الاهى را بشنود؛ چون اگر کسى بخواهد صداى درون را بشنود، ناچار است که خود ساکت باشد و حرف نزند.[4]
2. وقتى شخص، تحت ولایت شیطان قرار گرفت و وسوسه‏هاى شیطان را پذیرفت و بر اساس آن عمل کرد، به تدریج قلبش منزل شیطان شد، مهمان‌دار او مى‏گردد که این مطلب در آیات شریف ذکر شده است.[5] قلب انسان دروغ‌گو و دروغ‌پرداز، جایگاه نزول شیاطین است، اما کسى که هم در مسائل علمى امین و صادق الوعد است و هم در مسائل مالى و امور عملى، امین و صادق العهد، منزه از آن است که قلبش جایگاه شیطان باشد.[6]
3. گناه، حجاب معرفت نفس است. انسان بر اثر گناه خدا را فراموش مى‏کند و این فراموشى حجاب معرفت نفس مى‏شود و نمى‏گذارد کسى خود را هم بشناسد.[7]

اگر کسى تن به تباهى دهد هستى خود را براى ابد ساقط کرده و خود را به بند کشیده است و دیگر هیچ چیز حتى آتش جهنم نمى‏تواند آن بند را باز کند؛ زیرا آتش گرچه قدرت دارد آهن را نرم کند، ولى اگر آهنى آتشین بود؛ یعنى خود آتش به صورت آهن در آمد، دیگر هیچ چیز نمى‏تواند آن‌را ذوب کند.[8]

4. اثر دیگر گناه این است که شخص گناه کار لذت مناجات را از دست مى‏دهد و همیشه حسرت این را مى‏خورد که اى کاش لذتى و حظى از عبادت خود مى‏بُرد، ولى به علت گناه و قساوت قلب، این زمینه را در خود از بین مى‏برد. شیخ صدوق در کتاب التوحید از امام هشتم(ع) نقل مى‏کند که شخصى پرسید: چرا خدا محجوب است؟ فرمودند: "او محجوب نیست، این که شما او را نمى‏بینید در اثر کثرت گناهان است که همانند پرده‏اى جلوى شهود فطرت را مى‏گیرد و نمى‏گذارد انسان با چشم فطرت خداوند را مشاهده کند".[9]

در روایات اسلامى نیز حجاب بودن گناه به طور گسترده مورد توجه قرار گرفته است. مانند این‌که رسول اللَّه(ص) فرمود: "هنگامى که انسان گناه مى‏کند نقطه‏ى سیاهى در قلب او ظاهر مى‏گردد، اگر از آن خوددارى کرده و توبه کند، قلبش صیقل داده مى‏شود، اما اگر مجدداً گناه را تکرار کند، آن نقطه‏ى سیاه زیادتر مى‏شود، تا تمام قلبش را فرا مى‏گیرد.[10]

آن‌حضرت هم‌چنین فرمود: "کثرت گناهان، قلب انسان را تباه و فاسد مى‏کند".

در همین رابطه از امام صادق(ع) نقل شده است: "چیزى بدتر از گناه قلب را فاسد نمى‏کند، قلب تحت تأثیر گناه واقع مى‏شود و تدریجاً گناه در آن اثر مى‏گذارد تا بر آن غالب گردد".

هم‌چنین امام صادق(ع) فرمود: "وصیت مى‏کنم به پرهیزکارى و ورع از محارم و سعى و اهتمام در عبادت، این‌را بدان که عبادت بدون اجتناب از محارم نفعى ندارد".

در همین راستا در حدیث نبوى خطاب به اباذر آمده است: "یا اباذر اصل دین ترک گناه است و سرّ دین اطاعت خدا است و بدان‌که اگر در اثر نماز، چون کمان خم شوى و از روزه چون زه باریک، نفعى به شما نخواهد داشت، مگر با ورع و ترک گناهان، اى اباذر آنها که ترک حرام دنیا و اختیار زهد نمودند، به حق اولیا و دوستان خدا هستند".[11]

5. انکار قیامت: گناه مانع تأثیر علم به قیامت مى‏شود؛ یعنی ممکن است کسى عالم به قیامت باشد، ولى علمش در زیر لایه‏هاى زنگار شهوات مدفون باشد که چنین علمى کارساز نیست.[12] در سوره مطففین،[13] قرآن اشاره به کسانى مى‏کند که قیامت را به کلى منکرند، سپس مى‏فرماید: "دلایل قیامت روشن است، تنها کسانى به انکار بر مى‏خیزند که متجاوز و گناه کارند، آنها هیچ‌گاه در برابر آیات الاهى تسلیم نمى‏شوند؛ لذا وقتى آیات الاهى بر آنها خوانده مى‏شود در ردّ آنها مى‏گویند: اینها افسانه و اساطیر پیشینیان است". قرآن با صراحت مى‏فرماید: "چنین نیست که آنها گمان مى‏کنند، این سخنان برای آن است که اعمال زشت و گناهانشان چون زنگارى بر دل‏هایشان نشسته است".

از این آیات به خوبى استفاده مى‏شود که گناه صفاى قلب را مى‏گیرد، به گونه‏اى که حقایق در این آیینه‏ى الاهى منعکس نمى‏شود، و گرنه آیات حق مخصوصاً در زمینه‌ی مبدأ و معاد روشن و آشکار است.[14]

اثر اجتماعى گناه

گناه باعث انحطاط جامعه و افزایش جرم و جنایت شده و فعالیت افراد فعال جامعه را نیز با توجه به انعکاسى که دارد مختل مى‏کند و مانع پیشرفت جامعه مى‏شود. حتى در جوامع غربى افراد گناه‌کار و خلاف کار از طبقه‌ی پایین جامعه و فاقد موقعیت اجتماعى هستند.

غفلت و جهل منشأ گناه

مهم‌ترین سلاح دشمن و اوّلین راه نفوذ او در انسان، غافل کردن است. اگر شیطان بتواند کسى را غافل کند، دیگر رنج تزیین و ایجاد جهل مرکب را متحمل نمى‏شود. اگر با وسوسه ابلیس صورت مطلوب از یاد انسان برود دیگر شیطان آسوده است. جهل سرچشمه‌ی اشاعه‌ی فساد است. آیات راجع به داستان حضرت یوسف(ع) نشان مى‏دهد که عشق‏هاى گناه آلود و انحرافات جنسى از جهل و نادانى سرچشمه مى‏گیرد، جهل به ارزش‏هاى وجودى انسان، جهل به آثار ارزنده‌ی پاک‌دامنى و عفت، جهل به عواقب گناه و بالاخره جهل به اوامر و نواهى الاهى.[15]

راه نجات از گناه

چند راه مى‏توان براى نجات از گناه ذکر کرد:

1. توبه از گناه[16] و استغفار[17]: توبه در لغت به معناى رجوع است، وقتى "بنده" به مولاى خود بر مى‏گردد، مى‏گویند توبه کرده است. ذات اقدس پروردگار در قرآن کریم به همه‌ی مؤمنان دستور توبه مى‏دهد.
2. یادآورى گناه،[18]
3. یاد خدا،[19]
4. اراده انسان. [20]،[21]

[1]. ر. ک: «تفاوت معنای ذنب، اثم، عصیان، معصیت، سیئه و خطیئه در قرآن»، 17588.

[2]. جوادى آملى، عبداللَّه، مراحل اخلاق در قرآن، ص 334 - 332.

[3]. نهج البلاغه، خ 176؛ جوادى آملى، عبداللَّه، مبادى اخلاق در قرآن، ص 318؛ نراقی، ملامهدى، جامع السعادات، ص 194؛ جوادى آملى، عبداللَّه، تفسیر تسنیم، ص 400.

[4]. مراحل اخلاق در قرآن، ص 159 - 155.

[5]. شعراء، 222 - 221.

[6]. مبادى اخلاق در قرآن، ص 112.

[7]. مجادله، 19.

[8]. مبادى اخلاق در قرآن، ص 236 - 235.

[9]. توحید صدوق، ص 252؛ جوادى آملى، عبداللَّه، فطرت در قرآن، ص 103.

[10]. تفسیر قرطبى، ج 10، ص 705؛ روح المعانى، ج 30، ص 73.

[11]. کلینى، اصول کافى، ج 2، باب الذنوب، روایت 1 و 13؛ مکارم شیرازى، ناصر، پیام قرآن، ج 1، ص 367 - 360؛ سیوطی، الدرّالمنثور، ج 6، ص 326؛ مجلسى، حلیة المتقین، ص 98.

[12]. جاثیه، 23؛ تفسیر تسنیم، ج 2، ص 203.

[13]. مطففین، 14 - 11.

[14]. پیام قرآن، ج 1، ص 361؛ تفسیر فخر رازى، ج 31، ص 94.

[15]. تفسیر تسنیم، ج 3، ص 397؛ پیام قرآن، ج 1، ص 88.

[16]. نور، 31.

[17]. نهج البلاغه، ص 128، حکمت 409؛ معراج السعادة، ص 669؛ مطهرى، مرتضی، فلسفه اخلاق، ص 164.

[18]. مبادى اخلاق در قرآن، ص 56 - 55.

[19]. همان.

[20]. احزاب، 41.

[21]. ر. ک: «هدایت الهى و اختیار»، 56؛ « اختیار انسان و هدایت الهی»، 217؛ «نقش انسان در به دست آوردن روزى»، 109.