لطفا صبرکنید
بازدید
43851
43851
آخرین بروزرسانی:
1393/08/13
کد سایت
fa45370
کد بایگانی
55738
نمایه
معنای شانئ و ابتر در سوره کوثر
طبقه بندی موضوعی
تفسیر
- اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
آیا واژه «ابتر» در آیه پایانی سوره کوثر، جز مقطوع النسل شدن تفسیر دیگری هم دارد؟
پرسش
1. مراد از «ابتر» در «إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَر» چیست؟ و چرا فرمود: «شانئ»؛ یعنی دشمن و نفرمود: عیب کننده، سرزنش کننده و امثال این واژگان. 2. طبق اسناد تاریخی هم نسل و هم یاد و نام عاص بن وائل تا سده چهار هجری بوده است شاید جستجو نشان دهد تا سده‌های بعدی نام و نسل او وجود داشته است. 3. ضمناً وقتی قرار است خدا شانئ را تنبیه کند این تنبیه باید ملموس و روشن باشد تا کسی جرئت به دنباله روی از او را نکند لذا اقتضای سبب نزول آن است که شانئ زودتر گرفتار شود.
پاسخ اجمالی
خداوند در آیه سوم سوره کوثر می‌فرماید: «إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتر»؛ بىگمان مبغض تو ابتر است.
لغت‌دانان و بسیاری از مفسران شیعه و سنی کلمه «شَانِئ» را به معنای عصبانی و مبغِض معنا کرده‌اند.
بر اساس برخی نقل‌ها شخصی خود را شَانِئ پیامبر معرفی می‌کند و قرآن نیز در جوابش از همین کلمه استفاده کرده است.
صرف نظر از این‌که مصداق این آیه چه فردی بوده، باید گفت در مورد معنا و تفسیر واژه «ابتر» اختلافاتی وجود دارد:
1. بسیاری از مفسران کلمه «ابتر» را به «دور شده از خیر دنیا و آخرت» تفسیر کرده‌اند.
2. برخی مفسران، «ابتر» را به این معنا دانسته‌اند که یاد او از بین خواهد رفت؛ آری؛ پیامبر(ص) که پسری نداشت، را می‌بینیم که یاد او تا چه حد زنده است، هر روز در هزاران‌هزار مسجد، نام او برده می‌شود و بر او درود می‌فرستند؛ هر روزه، میلیون‌ها نفر به رسالت و برگزیدگی او شهادت می‌دهند و از او به نیکی یاد می‌کنند. اما دشمنان او در نقطه مقابل آن هستند؛ نه تنها از آنان یاد خیری وجود ندارد، بلکه به نفرت و بدی از آنان یاد می‌شود.
لغت‌دانان و بسیاری از مفسران شیعه و سنی کلمه «شَانِئ» را به معنای عصبانی و مبغِض معنا کرده‌اند.
بر اساس برخی نقل‌ها شخصی خود را شَانِئ پیامبر معرفی می‌کند و قرآن نیز در جوابش از همین کلمه استفاده کرده است.
صرف نظر از این‌که مصداق این آیه چه فردی بوده، باید گفت در مورد معنا و تفسیر واژه «ابتر» اختلافاتی وجود دارد:
1. بسیاری از مفسران کلمه «ابتر» را به «دور شده از خیر دنیا و آخرت» تفسیر کرده‌اند.
2. برخی مفسران، «ابتر» را به این معنا دانسته‌اند که یاد او از بین خواهد رفت؛ آری؛ پیامبر(ص) که پسری نداشت، را می‌بینیم که یاد او تا چه حد زنده است، هر روز در هزاران‌هزار مسجد، نام او برده می‌شود و بر او درود می‌فرستند؛ هر روزه، میلیون‌ها نفر به رسالت و برگزیدگی او شهادت می‌دهند و از او به نیکی یاد می‌کنند. اما دشمنان او در نقطه مقابل آن هستند؛ نه تنها از آنان یاد خیری وجود ندارد، بلکه به نفرت و بدی از آنان یاد می‌شود.
پاسخ تفصیلی
سوره کوثر، با این‌که کوتاه‌ترین سوره قرآن است، بحث‌های مختلفی ذیل آن صورت گرفته و اختلاف نظرهایی در تفسیر آن وجود دارد. برای اطلاع از کلیات سوره کوثر، معنای کوثر و فردی که این سوره در مذمت او نازل شده(عاص بن وائل، عمر بن عاص و ...) ر.ک: 39269؛ تفسیر سوره کوثر
در این‌جا تنها به تفسیر آیه سوم این سوره می‌پردازیم: «إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتر»؛[1] بی‌گمان مبغض تو ابتر است.
«شَانِئ»
لغت‌دانان، این کلمه را به مبغِض؛ یعنی کینه‌ورز و متنفّر معنا کرده‌اند،[2] و بسیاری از مفسّران شیعه[3] و سنی[4] همین معنا را برای این واژه پسندیده‌اند. البته از ابن عباس نقل است که مراد از این کلمه دشمن می‌باشد.[5]
جالب است که بدانیم بر اساس برخی نقل‌ها، اشخاصی خود را «شانئ» پیامبر معرفی می‌کنند و قرآن در جوابشان نیز از همین واژه استفاده کرده است:
«عاص بن وائل می‌گفت: من شانئ محمد هستم».[6]
«هنگامى که ابراهیم پسر پیامبر(ص) از دنیا رفت، عمرو بن عاص بپاخاست و گفت: محمّد ابتر گردید و نسلى نخواهد داشت، و من از همه مردم بیشتر از او غیظ دارم، و در باره او از همه بدگوترم! پس خداوند این آیه را درباره او نازل کرد».[7]
«أبتر»
با توجه به اختلافی که در مورد کلمه «کوثر» وجود دارد، طبیعی است که در مورد واژه «ابتر» که در مقابل آن قرار گرفته نیز اختلاف نظر وجود داشته باشد:
1. برخی از مفسران شیعه[8] و سنی[9] کلمه ابتر را به معنای دور شده از خیر دنیا و آخرت تفسیر کرده‌اند. این معنا از امام علی(ع) نیز نقل شده است: «ابتر یعنی؛ از ایمان و از هر خیرى بریده است».[10]
نقل شده است ابن عباس نیز خطاب به عمرو بن عاص چنین گفت: «من به‌خاطر خدا تو را دشمن خود می‌دانم و از این دشمنى عذر نخواهم خواست و تو همانى که براى خطابه بپا خواستى و گفتى من محمد را دشمن می‌دارم، خداوند این آیه را فرود آورد که آن‌کس تو را دشمن بدارد خود ابتر است پس تو زیان‌کار در دین و دنیایى و تویى که در جاهلیت و اسلام بدخواه محمد بودى».[11]
2. برخی از مفسران، ابتر را به این معنا دانسته‌اند که ذکر و یاد او از بین خواهد رفت؛[12] آری؛ پیامبر اسلام که فرزند پسر نداشت، را می‌بینیم که یاد او تا چه حد زنده است، هر روز در هزاران‌هزار مسجد، نام او برده می‌شود و بر او درود می‌فرستند؛ هر روزه، میلیون‌ها نفر به رسالت و برگزیدگی او شهادت می‌دهند و از او به نیکی یاد می‌کنند؛ بر روی منبرها، در سخنرانی‌ها، و کتاب‌ها از او به خوبی یاد می‌شود؛ اما دشمنان او در نقطه مقابل آن هستند؛ نه تنها از آنان یاد خیری وجود ندارد بلکه به نفرت و بدی از آنان یاد می‌شود و این همان پیش‌بینی این آیه است که تحقق یافته است.[13]
3. برخی معتقدند، ابتر به این معنا خواهد بود که طرف مقابل مقطوع النسل خواهد شد و همانگونه که پیامبر(ص) را به نداشتن نسل متهم می‌کرد، او خود بدون نسل خواهد بود.[14]
بیشتر مفسران، آیه را در مورد عاص بن وائل از بزرگ‌ترین دشمنان اسلام دانسته‌اند و برخی نیز افراد دیگری مانند عمرو فرزند عاص را مصداق آیه دانسته‌اند.
این تفسیر حداقل در کوتاه مدت، در مورد عاص صادق نخواهد بود؛ زیرا او فرزندی به نام عمرو عاص داشت[15] که در تاریخ اثر‌گذار بوده و سال‌ها بر مصر حکومت کرده است و خود عمرو - که مصداق دیگری برای آیه به شمار آمده - نیز دارای فرزندانی بوده،[16] از جمله فرزندش عبدالله که جانشین او شد و تا مدتی بر مصر حکومت کرد[17] و منابع تاریخی تا چهار نسل پس از عمرو را ذکر کرده‌اند.[18]
بنابر این، تفسیر به انقطاع نسل را می‌توان تنها این‌گونه پذیرفت که بگوییم؛ پیش‌بینی خداوند، بعدها و چندین نسل بعد محقق خواهد شد، همانگونه که عذاب قوم نوح، صدها سال بعد از وعده به عذاب رخ داد.
3. نداشتن دین و نسب صحیح نیز از تفاسیری است که در مورد این آیه ذکر شده است.[19]
در این‌جا تنها به تفسیر آیه سوم این سوره می‌پردازیم: «إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتر»؛[1] بی‌گمان مبغض تو ابتر است.
«شَانِئ»
لغت‌دانان، این کلمه را به مبغِض؛ یعنی کینه‌ورز و متنفّر معنا کرده‌اند،[2] و بسیاری از مفسّران شیعه[3] و سنی[4] همین معنا را برای این واژه پسندیده‌اند. البته از ابن عباس نقل است که مراد از این کلمه دشمن می‌باشد.[5]
جالب است که بدانیم بر اساس برخی نقل‌ها، اشخاصی خود را «شانئ» پیامبر معرفی می‌کنند و قرآن در جوابشان نیز از همین واژه استفاده کرده است:
«عاص بن وائل می‌گفت: من شانئ محمد هستم».[6]
«هنگامى که ابراهیم پسر پیامبر(ص) از دنیا رفت، عمرو بن عاص بپاخاست و گفت: محمّد ابتر گردید و نسلى نخواهد داشت، و من از همه مردم بیشتر از او غیظ دارم، و در باره او از همه بدگوترم! پس خداوند این آیه را درباره او نازل کرد».[7]
«أبتر»
با توجه به اختلافی که در مورد کلمه «کوثر» وجود دارد، طبیعی است که در مورد واژه «ابتر» که در مقابل آن قرار گرفته نیز اختلاف نظر وجود داشته باشد:
1. برخی از مفسران شیعه[8] و سنی[9] کلمه ابتر را به معنای دور شده از خیر دنیا و آخرت تفسیر کرده‌اند. این معنا از امام علی(ع) نیز نقل شده است: «ابتر یعنی؛ از ایمان و از هر خیرى بریده است».[10]
نقل شده است ابن عباس نیز خطاب به عمرو بن عاص چنین گفت: «من به‌خاطر خدا تو را دشمن خود می‌دانم و از این دشمنى عذر نخواهم خواست و تو همانى که براى خطابه بپا خواستى و گفتى من محمد را دشمن می‌دارم، خداوند این آیه را فرود آورد که آن‌کس تو را دشمن بدارد خود ابتر است پس تو زیان‌کار در دین و دنیایى و تویى که در جاهلیت و اسلام بدخواه محمد بودى».[11]
2. برخی از مفسران، ابتر را به این معنا دانسته‌اند که ذکر و یاد او از بین خواهد رفت؛[12] آری؛ پیامبر اسلام که فرزند پسر نداشت، را می‌بینیم که یاد او تا چه حد زنده است، هر روز در هزاران‌هزار مسجد، نام او برده می‌شود و بر او درود می‌فرستند؛ هر روزه، میلیون‌ها نفر به رسالت و برگزیدگی او شهادت می‌دهند و از او به نیکی یاد می‌کنند؛ بر روی منبرها، در سخنرانی‌ها، و کتاب‌ها از او به خوبی یاد می‌شود؛ اما دشمنان او در نقطه مقابل آن هستند؛ نه تنها از آنان یاد خیری وجود ندارد بلکه به نفرت و بدی از آنان یاد می‌شود و این همان پیش‌بینی این آیه است که تحقق یافته است.[13]
3. برخی معتقدند، ابتر به این معنا خواهد بود که طرف مقابل مقطوع النسل خواهد شد و همانگونه که پیامبر(ص) را به نداشتن نسل متهم می‌کرد، او خود بدون نسل خواهد بود.[14]
بیشتر مفسران، آیه را در مورد عاص بن وائل از بزرگ‌ترین دشمنان اسلام دانسته‌اند و برخی نیز افراد دیگری مانند عمرو فرزند عاص را مصداق آیه دانسته‌اند.
این تفسیر حداقل در کوتاه مدت، در مورد عاص صادق نخواهد بود؛ زیرا او فرزندی به نام عمرو عاص داشت[15] که در تاریخ اثر‌گذار بوده و سال‌ها بر مصر حکومت کرده است و خود عمرو - که مصداق دیگری برای آیه به شمار آمده - نیز دارای فرزندانی بوده،[16] از جمله فرزندش عبدالله که جانشین او شد و تا مدتی بر مصر حکومت کرد[17] و منابع تاریخی تا چهار نسل پس از عمرو را ذکر کرده‌اند.[18]
بنابر این، تفسیر به انقطاع نسل را می‌توان تنها این‌گونه پذیرفت که بگوییم؛ پیش‌بینی خداوند، بعدها و چندین نسل بعد محقق خواهد شد، همانگونه که عذاب قوم نوح، صدها سال بعد از وعده به عذاب رخ داد.
3. نداشتن دین و نسب صحیح نیز از تفاسیری است که در مورد این آیه ذکر شده است.[19]
[1]. کوثر، 3.
[2]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق، مصحح، میر دامادی، جمال الدین، ج 1، ص 102، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
[3]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، ج 2، ص 445، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق؛ فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج 5، ص 383، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، 1415ق؛ حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، ص 625، بیروت، دار العلوم، چاپ دوم، 1423ق.
[4]. قرطبی، محمد بن أحمد، الجامع لأحکام القرآن، تحقیق، بردونی أحمد، إبراهیم أطفیش، ج 20، ص 222، قاهره، دار الکتب المصریة، بی‌تا؛ ابن هائم، شهاب الدین احمد بن محمد، التبیان فی تفسیر غریب القرآن، ص 353، بیروت، دار الغرب الإسلامی، چاپ اول، 1423ق.
[5]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق، قصیرعاملی، احمد، ج 10، ص 418، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
[6]. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 30، ص 212، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق.
[7]. هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، محقق، مصحح، انصاری زنجانی خوئینی، محمد، ج 2، ص 737، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1405ق.
[8]. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج 4، ص 880، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج 10، ص 418.
[9]. الجامع لأحکام القرآن، ج 20، ص 222؛ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق، المهدی، عبدالرزاق، ج 5، ص 317، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420ق.
[10]. کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج 2، ص 737.
[11]. شیخ صدوق، محمد بن على، الخصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 214، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.
[12]. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، شمس الدین، محمد حسین، ج 8، ص 477، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، 1419ق.
[13]. ر.ک: زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 4، ص 807، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
[14]. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 4، ص 549، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1377؛ قطب الدین راوندی، سعید بن عبد اللّٰه، الخرائج و الجرائح، ج 3، ص 971 – 972، قم، مؤسسه امام مهدی(عج) چاپ اول، 1409ق.
[15]. ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 3، ص 741، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
[16]. ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق، بجاوی، علی محمد، ج 3، ص 956، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، 1412ق.
[17]. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق، داغر، اسعد، ج 3، ص 23، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1409ق.
[18]. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج 10، ص 281، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق.
[19]. تفسیر القمی، ج 2، ص 445.
نظرات
