«تخفیف» از ریشه «خفف»، ضد تشدید،[1] و به معنای کم و سبک کردن است.[2] گاهی به ساکن‌کردن حروف نیز تخفیف گفته می‌شود.[3]

به حرف همزه‌‌ای که مخفف می‌شود «همزه بَیْنَ بَیْن‏» گفته می‌شود.[4] به دلیل استعمال زیاد همزه در زبان عربی، این حرف مخفف می‌شود.[5]

تخفیف همزه به صورت لازم و مجاز صورت می‌گیرد:

1. تبدیل همزه به حرف مد، یا و واو: در برخی موارد لازم است که همزه را مخفف نمود. اگر همزه متحرک باشد و بعد از آن همزه‌ی ساکن قرار بگیرد، همزه به حرف مد مناسب با حرکت همزه اول تبدیل می‌شود. به عنوان نمونه، کلمه‌ی «أأمُرُ» به «آمُرُ» و «أأدم» به «آدم» تبدیل می‌شود.[6] و یا مانند کلمه «آخرة» که اصل آن از «أأخرة» است که دو همزه آن به «مد» تبدیل می‌شود.

در برخی از موارد نیز حرف همزه به حرف «یاء» و یا حرف «واو» تبدیل می‌شود؛ مانند کلمه‌ی «آیات»، که اصل آن «أییة» بر وزن «فعلات» بوده، حرف «فاءالفعل» آن همزه، عین‌‌الفعل و لام‌‌الفعل آن حرف «یاء» است. حرف «یاء» اول به دلیل متحرک و مفتوح بودن حرف قبل آن، به «الف» تبدیل می‌شود. در نتیجه حرف «الف» ساکن و همزه کنار هم قرار گرفته و در هم ادغام می‌شود.[7]

بعضی از لغت‌شناسان می‌گویند: کلمه «أوّل» بر وزن «أفعل» از «آل یؤول» است. اصل آن از کلمه «أأول» است که همزه دوم آن تبدیل به «واو» شده و با «واو» دوم ادغام شده است.[8]

2. حذف همزه:[9] در مواردی لازم است همزه حذف ‌شود؛ مانند کلمه‌ی «یؤمنون» که ماضی آن «آمن» و فعل مضارع آن بر اساس قواعد صرفی، باید یؤأمنون باشد، اما همزه بر اثر تخفیف حذف می‌شود؛ چراکه حرف «الف» کلمه‌ی «آمن» از دو همزه تشکیل شده است که همزه اول مفتوح و همزه دوم ساکن و به صورت «أأمن» بر وزن «أفعلَ» است. در فعل مضارع آن یکی از همزه‌‌ها حذف می‌شود؛ زیرا در صیغه‌ی سیزدهم این فعل یعنی متکلم وحده، سه همزه جمع خواهد شد که تلفظ آن سنگین می‌شود؛ لذا در دیگر افعال از این باب و اسم فاعل و مفعول نیز حذف می‌شود.[10]
3. ساکن شدن؛ مانند کلمه «أرِنا»، که اصل آن از «رأی» و به صورت «أرئینا» است. در این کلمه علاوه بر یک اعلال حذفی که منجر به حذف شدن «یاء» لام الفعل شده، حرف «همزه» نیز برای تخفیف ابتدا به صورت ساکن درآمد و سپس حذف شده است.

[1]. تهانوی، محمد علی بن علی، کشاف اصطلاحات العلوم و الفنون، محقق، مصحح، دحروج علی، ج 1، ص 397، بیروت، ناشرون، چاپ اول، 1996م.

[2]. بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی - فارسی، مترجم، مهیار، رضا، ص 369، تهران، اسلامی، چاپ دوم، 1375ش.

[3]. کشاف اصطلاحات الفنون، ج ‏1، ص 397.

[4]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق، مصحح، میر دامادی، جمال الدین،‏ ج 13، ص 66، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

[5]. همان، ج ‏14، ص 292.

[6]. سیرافى، حسن بن عبد الله‌، شرح کتاب سیبویه‌، محقق، على، على سید، مهدلى، احمد حسن‌، ج 4، ص 285، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، بی‌تا.

[7]. کلمات دیگری مانند «أأباء» و « أأسى» به همین علت به «آباء» و «آسی» و ... تبدیل شده است.

[8]. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، ج 15، ص 328، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏، چاپ اول، 1421ق.

[9]. کشاف اصطلاحات الفنون، ج ‏1، ص 397.

[10]. در افعال دیگری مانند «انفق»، «ینفق»؛ «أقام»، «یقیم» نیز همزه حذف شده است.