اندیشمندان شیعی با استناد به دلایلی مانند آیه تطهیر، اهل‌بیت پیامبر خدا(ص) که شامل امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)،‌ و برخی فرزندان آن دو بزرگوار می‌شود، را معصوم از گناه و خطا دانسته‌‌اند.

در مقابل، برخی از اهل سنت این عقیده را نپذیرفته‌اند، یا اینکه آن را پذیرفته، ولی در مقابل، درصدد اثبات عدالت و یا چیزی فراتر از آن برای صحابه پیامبر(ص) برآمدند و در همین راستا، مطالبی را بیان کرده و تعدادی از آیات قرآن را نیز به عنوان شاهد مدعای خود مطرح نموده‌اند.[1]

از جمله این موارد، آیه‌ی 18 سوره انفال است که در آن، عبارت «وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ»[2] وجود دارد که تا حدی شبیه عبارت موجود در آیه تطهیر «لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ»[3] می‌باشد.

سپس با استدلال به همین آیه مدعی شده‌‌اند که خداوند صحابه‌ی پیامبر را مانند اهل‌بیت از پلیدی‌ها پاک کرده است! بعد از بیان این مقدمه و برای روشن‌شدن تفاوت اساسی میان تعبیرهای موجود در این دو آیه، به توضیحاتی پیرامون آیات سوره انفال می‌پردازیم:

خدای متعال در آیات اولیه سوره انفال، به جریان جنگ بدر پرداخته و در ابتدا به علاقه‌ی مسلمانان نسبت به دست‌‌یابی آسان به کاروان تجاری قریش اشاره نموده و آن‌را مخالف با اراده خود عنوان کرده و بر خواسته والای خود که تقویت اسلام و ریشه‌کن کردن کفار است تأکید می‌کند.[4]

خداوند در ادامه‌ی این داستان، به استغاثه مسلمانان از خدا برای پیروزی در جنگ و پذیرش درخواست آنان از جانب خدا و فرستادن هزار فرشته به عنوان نیروی کمکی به سپاه پیامبر(ص) اشاره شده است. سپس در این آیات تأکید شده که عامل اصلی پیروزی مسلمانان خود خدا بوده و نزول فرشتگان تنها برای قوت قلب مسلمانان انجام شده است.[5] البته این کمک‌‌رسانی لزوما به معنای شرکت مستقیم فرشتگان در جنگ نیست.[6]

در آیه‌ی یازدهم این سوره به دیگر امدادهای الهی نیز اشاره شده که در این نبرد، شامل حال مسلمان گشت؛ بدین ترتیب که ابتدا به موضوع خواب سبکی پرداخته که به سراغ مسلمانان آمد.[7] خوابی که موجب آرامش و امنیت روح و جسم آنان گردید. البته خوابی سبک که زمینه‌ی هجوم دشمن بر آنان را فراهم نیاورد. بدین ترتیب مسلمانان توانستند در شب پراضطراب پیش از آغاز جنگ، استراحت کرده و آمادگی مناسب‌تری برای مشارکت در جنگ پیدا کنند.[8]

در بخش دیگر این آیه، به نزول باران به عنوان نعمت دیگر خداوند و امدادی از جانب او، اشاره شده است:

«وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً».[9]

 سپس به پیامدهای مثبت بارش باران در آن مقطع حساس اشاره شده است:

1. «لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ»: در تفسیر این آیه چنین گفته‌اند: باران بارید تا گرد و غبار هوا را شسته و این مشکل را برای مسلمان رفع کند.[10] برخی نیز این آیه را به پاک‌شدن مسلمانان از حدث اصغر(با انجام وضو) و نیز پاک شدن از حدث اکبر(با انجام غسل) بعد از بارش باران تفسیر کرده‌‌اند.[11]
2. «وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ»: مجاهد (از مفسران اهل سنت)، رجز شیطان را به همان وسوسه شیطان تفسیر کرده است.[12] وسوسه‌‌ای که موجب آن شده بود که مسلمانان در هراس از خطر تشنگی[13] و هلاکت[14] قرار گیرند.

برخی نیز وسوسه را به جنابت تعبیر کرده‌‌اند؛ زیرا علت حدوث جنابت، تخیلاتی است که شیطان برای انسان ایجاد می‌کند.[15]

3. «وَ لِیَرْبِطَ عَلى‏ قُلُوبِکُمْ»: در تفسیر این عبارت گفته شده است که خدای متعال با از بین‌بردن وسوسه شیطان و دور کردن کسالت از مسلمانان، دل آنان را قرص و محکم ساخت.[16]
4. «وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ»: این بخش از آیه را به دو شکل می‌توان تفسیر کرد:

اول این‌که خداوند با قوت‌بخشی به قلب و دل مسلمانان، آنان را در راه خدا و جهاد ثابت‌‌قدم قرار داد. این معنا در آیات دیگر قرآن و در دیگر جنگ‌‌ها مورد اشاره قرار گرفته است.

تفسیر دیگر نیز می‌تواند آن باشد که خداوند با نزول باران، شن‌ها و ریگ‌‌های نرم بیابان را مرطوب و مستحکم ساخت تا حرکت مسلمانان بر روی زمین آسان‌‌تر شود.[17]

به هر حال، مراجعه به کتب تفسیری در ارتباط با شأن نزول این آیه، مراد از آن را برای مخاطب بیش از پیش روشن‌‌ می‌سازد.

در همین راستا گزارش شده که در ابتدای درگیری، مشرکان مکه چاه‌‌های آب را در اختیار خود گرفتند و به همین دلیل مسلمانان دچار کم‌‌آبی شده و بدون غسل و وضو نماز می‌خواندند و نیز تشنگی بر آنان غلبه کرد. شیطان آنان را دچار وسوسه کرد و گفت: چطور ممکن است که در بین شما پیامبر خدا حضور داشته باشد و شما اولیای خدا محسوب شوید؛ اما نمازتان را با حالت جنابت بخوانید؟! به دنبال این وسوسه بود که خدا از آسمان باران نازل کرد؛ به گونه‌‌ای که آب بر زمین جاری گردید و مسلمانان توانستند هم از آن بنوشند و هم خود را پاکیزه سازند.[18]

طبق آنچه که مفسران اهل سنت و شیعه در شأن نزول این آیه نگاشته‌اند، طهارت اشاره‌شده در این آیه، تنها مربوط به پاکیزه‌شدن مسلمانان در برهه‌‌ای خاص از پلیدی جنابت و وسوسه‌های شیطان بوده است و علاوه بر آن تنها مرتبط با کسانی است که در جنگ بدر شرکت کردند، نه تمام صحابه و از این رو هرگز نمی‌توان آن را چنین تفسیر کرد که اراده خداوند بر آن قرار گرفته است تا تمام صحابه – و حتی تمام آنانی که در جنگ بدر حضور داشتند - از ارتکاب هر گناه و خطایی تا آخر عمرشان مصون باشند. این در حالی است که آیه‌ی تطهیر که در شأن اهل‌‌بیت خاص پیامبر نازل شده، تأکید بر اراده قطعی خداوند مبنی بر طهارت دائمی آن بزرگواران از ارتکاب گناهان و خطاها دارد.[19]

[1]. برای اطلاع بیشتر ر.ک: آیه‌ی تطهیر (1504)

[2]. انفال، 11.

[3]. احزاب، 33.

[4]. «وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَیُرِیدُ اللَّهُ أَن یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ». انفال، 7.

[5]. «إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلَائِکَةِ مُرْدِفِینَ*‏ وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَىٰ وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ ۚ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِندِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»؛ انفال، 9 – 10.

[6]. تفسیر 10 آیه اول سوره انفال

[7]. «إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ». انفال،؛ 11.

[8]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 7، ص 105، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[9]. انفال، 11.

[10]. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 3، ص 171، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.

[11]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیة، علی عبدالباری، ج 5، ص 165، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.

[12]. الدر المنثور، ج 3، ص 171.

[13]. روح المعانی، ج 5، ص 165.

[14]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 15، ص 412، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.

[15]. ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 2، ص 203، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.

[16]. ابن جزی عرناطی، محمد بن احمد، کتاب التسهیل لعلوم النتزیل، تحقیق، خالدی، عبدالله، ج 1، ص 322، بیروت، دار الارقم بن ابی الارقم، چاپ اول، 1416ق.

[17]. طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج 6، ص 51، قاهره، دارنهضه مصر للطباعه والنشر والتوزیع، چاپ اول، 1997م.

[18]. الدر المنثور، ج 3، ص 171.

[19]. برای اطلاع بیشتر از دلالت آیه تطهیر بر عصمت اهل‌بیت به نمایه‌های زیر مراجعه کنید: اهل بیت(ع) در آیه تطهیر، آیه‌ی تطهیر، طهارت دائمی معصومان(ع)