جستجوی پیشرفته
بازدید
2701
آخرین بروزرسانی: 1401/11/12
خلاصه پرسش
منشأ پیدایش دین چیست؟ آیا نمی‌توان نظریه مارکس را که می‌گوید دین، ابزاری در دستان قشر مرفه برای بهره‌برداری از قشر زحمت‌کش است را با واقعیت جوامع دین‌مدار منطبق دانست؟!
پرسش
مارکس معتقد است دین برای قشر کارگر ایجاد شده تا تحمل بدبختی را برای آنان آسان کند و با وعده بهشت و خوش‌بختی بعد از مرگ، سرکشی آنان در برابر قشر مرفه را خنثا کند. وقتی به برخی جوامع دینی کنونی و زندگی مجلل دین‌مدارانی می‌نگرم که از قضا از هر فرصتی برای دعوت مردم به قناعت استفاده کرده ولی حاضر نیستند زندگی‌شان را در حد عموم مردم تنظیم کنند، به گفته مارکس می‌رسم! مدتی است حقیقتا دچار این تردید شده‌ام که نکند دین تنها استفاده ابزاری و منفعت مالی داشته باشد! چگونه این تردیدم را برطرف کنم؟!
پاسخ اجمالی

اگرچه برخی منشأ دین را اموری مانند ترس، نادانی، ابزاری در دست زورمداران و ... اعلام کرده‌اند؛ اما واقعیت این است که دین همزاد فطرت انسان‌ها بود، و دین‌مداران واقعی از دین برای هدایت خود و دیگران بهره می‌جویند.

البته در این میان مدعیان دروغینی هم وجود داشته و دارند که دین را ابزاری برای فریب دیگران قرار می‌دهند، و این واقعیتی است که در قرآن نیز بارها بدان اشاره شد که نیازی نیست تا به سخن مارکس و دیگران استناد کنیم!

بر این اساس، اگر مدعیان پیروی از دین، دین‌مدار واقعی باشند، قهرا عملکرد آنان تا حد امکان به گسترش عدالت، پاک‌دستی، رفع تبعیض، و ظلم خواهد انجامید؛ چنان‌که در طول تاریخ افراد زیادی با عمل به دین و ترویج آن در جامعه توانسته‌اند در این راه گام بردارند؛ اما با این وجود کم نبودند افرادی که دین را تنها ابزاری برای فریب مردم و بهره‌گیری آنان قرار داده و حتی مانند یزید با استفاده نادرست از مفاهیم دینی مردم را به کشتن فرزند پیامبر(ص) تحریک می‌کردند! و این فرایند مثبت و منفی بهره‌گیری از دین، همواره و در طول تاریخ نیز جریان داشته و خواهد داشت!

بنابر این، ساده‌اندیشانه است که سوء استفاده‌ها از دین را دلیلی بر آن بدانیم که دین جز ابزاری برای منفعت‌طلبان نیست و منکر وجود دین‌مدارانی مانند علی بن ابی‌طالب(ع) شویم که حتی در زمان فرمانروایی خود، دین را ابزاری برای منفعت‌طلبی شخصی و اطرافیان خود قرار ندادند.

پاسخ تفصیلی
  1.  اولین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، این است که باید بین منشأ پیدایش دین و منشأ گرایش به دین فرق گذاشت. بسیاری از اشتباهات از خلط بین این دو سرچشمه می‌گیرد. نظریه مارکس یا فروید و امثال آنها، باید در باب منشأ گرایش به دین مطرح شود، نه منشأ خود دین! مبحث منشأ دین یک بحث کلامی یا فلسفی است. متکلمان و فیلسوفان در این زمینه می‌گویند:

منشأ و علت فاعلی دین، همان اراده الهی است که در قالب وحی به پیامبران الهام کرده، آنان نیز به مردم ابلاغ نمودند؛ اما گرایش به دین می‌تواند یک بحث روان‌شناسی یا جامعه‌شناسی یا فلسفی باشد.[i]   

  1. پیرامون چگونگی پیدایش دین در میان مردم و این‌که آیا دین در نهایت از میان خواهد رفت یا نه؟ فرضیّه‏‌های متعددی ابراز شده است:

1-2. دین زاییده ترس است؛ زیرا بشر از طبیعت می‌ترسید، و همین ترس سبب شد تا او به فکر ساخت دین بیفتد.

2-2. علّت پیدایش دین، جهل و نادانى بشر است؛ زیرا او می‌‏خواست حوادث جهان را علت‌یابی‌ نماید و چون علّت‌ها را نمی‌‏شناخت، علّتی ماوراء طبیعى براى حوادث در نظر می‌گرفت.

3-2. دلیل گرایش مردم به دین، علاقه‌‏اى است که آنان به نظم و عدالت دارند؛ یعنی چون در دنیا از طرف طبیعت یا اجتماع، بی‌‏عدالتى می‌بینند، براى این‌‌که تسکینى جهت دردهای درونى خود بیابند، دین را براى خویشتن می‌‏سازند!

صاحبان این فرضیّه‌ها معتقدند که اگر علم را توسعه دهیم، دین خود بخود از میان می‌‏رود. یعنی دانا‌شدن مساوى با بی‏دینی خواهد بود! اما این باور نادرست است و علم جایگزین دین نیست؛ چون هرچه علم پیشرفت کرد، دین همچنان باقى ماند و به عنوان یک نمونه کوچک، لوئی پاستور که انقلابی در دانش نوین به وجود آورد، هیچ‌گاه از دین روی‌گردان نشد.

4-2. فرضیه دیگری علت پیدایش دین را آن می‌داند که دین‏ وسیله‌‏اى است براى کسب امتیاز در جامعه‌‏هاى طبقاتى. این فرضیّه مارکسیست‌‌ها است که معتقدند:

بشر در ابتدا و هنگامی که زندگى‌اش ابتدایى و قبیله‌‏اى بود، زندگى اشتراکى داشت و در آن زمان اساساً دینى وجود نداشت؛ به علل خاصّى موضوع مالکیّت پیدا ‏شد و جامعه طبقاتى و فئودالیسم به وجود ‌آمد، بعد از فئودالیسم نیز کاپیتالیسم پیدا ‌‏شد، طبقه حاکم و محکوم، ظالم و مظلوم و رنجبر و زحمتکش به وجود ‌‏آمد و در این جامعه، طبقه حاکمه براى این‌که منافع خود را حفظ کند، دین را اختراع ‌‏کرد تا طبقه محکوم در مقابل او قیام نکند. آن‌گاه دین، از طرف طبقه ظالم و حاکم به وسیله‌‏ و افسار و پوزبندى براى طبقه‌ی مظلوم و محکوم تبدیل شد؛[ii] از این‌رو، تا وقتى که جامعه طبقاتى وجود دارد، هر چند علم به عرش هم برسد باز هم دین وجود خواهد داشت و تنها راه از بین‌بردن دین، ایجاد جامعه‌ی اشتراکى و بدون طبقاتی است. هرگاه تفاوت طبقاتی از میان رفت، دین هم خود بخود نابود خواهد شد؛ دین دامی است که طبقه‌ی حاکم برای مردم نهاده است، و هنگامی که خود آن طبقه از بین برود، ابزار کارش که دین باشد هم نابود خواهد شد. خلاصه این‌که مساوات کامل را برقرار کنید، دین از میان خواهد رفت!

این فرضیّه نیز نتوانست در دنیا براى خود جایى باز کند؛ زیرا از طرفى دانشمندان ثابت کرده‌اند دین از مالکیّت قدیمی‌‏تر است، در دوران اشتراکى اوّلى هم دین بوده است، در همان دوران اشتراک اوّلیه و پیش از پیدایش جامعه‌‏هاى طبقاتى هم دین و پرستش وجود داشت. از سوی دیگر این نظریّه با واقعیّات تاریخی منطبق نیست و تاریخ خلاف آن‌را نشان می‌‏دهد؛ زیرا دین همیشه از میان طبقات ضعیف و محکوم ظهور کرده است؛ رهبران دینى اشخاصى مانند موسی(ع) بودند، با گروهى زیر دست و بیچاره در مقابل قومى حاکم و مسلّط مانند فرعون و فرعونیان!

هنگامی که پیامبر اسلام(ص) ظهور کرد، متنفّذین و پولدارها و رباخوارها علیه ایشان قیام کردند؛ یعنی طبقه حاکم و اشراف؛ مانند ابوسفیان، ابوجهل، ولید بن مغیره و ... در برابر پیامبر(ص) ایستادند؛ اما یاران و گروندگان به حضرتشان بیشتر از افرادی مانند عمار یاسر، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عبداللَّه بن مسعود و ... تشکیل می‌شدند که از طبقات زیر دست و محکوم و مظلوم اجتماع بودند. بنابر این، فرضیّه مارکسیست‌ها در مورد مبدأ و منشأ پیدایش دین را نمی‌توان پذیرفت.

5-2. دین از فطرت برمی‌خیزد و از نهاد ناخودآگاه بشر سرچشمه می‌گیرد. روان ناخودآگاه جزو سرشت بشر است. دین جزو امورى است که در روان ناخودآگاه بشر به طور فطرى و طبیعى وجود دارد. و به بیان برخی از روان‌‌شناسان، دین از آن نوع از امیال طبیعی است که از دنیایى ماوراى این دنیا سرچشمه گرفته است.[iii]

  1. با توجه به تمام آنچه گفته شد دوباره تأکید می‌کنیم که باید بین دین و کارکرد واقعی آن و عملکرد مدعیان دین فرق گذاشت؛ اگر متدینان و مدعیان پیروی از دین، به حقیقت متدین بوده و به دستورات دین عمل کنند، نتیجه آن گسترش عدالت، پاکدستی، رفع تبعیض، و ظلم خواهد بود؛ اما اگر گروهی با تظاهر به دین‌داری، آن‌را وسیله‌ای برای پیشبرد اهداف دنیاطلبانه خود نمایند، می‌توان گفت که تنها این گروه‌‌اند که دین را به عنوان بازیچه و ابزار خود قرار داده‌اند و چنین افرادی قبل از آن‌که مارکس و یا هر فرد دیگری به نقد و نکوهش عملکردشان بپردازد، بارها در قرآن کریم مورد سرزنش قرار گرفته‌اند.

به عنوان نمونه، در ارتباط با دانشمندان دینی مسیحیت که از آنان با نام «حبر» و «احبار» یاد می‌شود، قرآن کریم از دسته‌ای از آنان به نیکویی یاد کرده و گروهی را نیز از افرادی به شمار آورده که در پناه دین به غارت اموال مردم می‌پردازند:

الف) خداوند در جنبه مثبت از آنان این‌گونه یاد می‌کند:

لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُون.

اگر خداجویان و دانشمندانشان آنان را از سخنان گناه‌آلود و حرام‌خواری باز نمی‌داشتند، رفتار مردم بسیار ناپسند بود.

ب) جنبه منفی آنان نیز که بهره‌برداری ابزاری از دین است در آیه دیگری این‌گونه بیان شده است:

إِنَّ کَثیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّه.

بسیاری از دانشمندان دینی و نیز صومعه‌نشینان، از راه حرام اموال مردم را خورده و مانع می‌شوند تا آنان در مسیر خدا قرار گیرند!

نتیجه نهایی این‌که دین حق به خودی خود افیون توده‌ها نیست؛ بلکه مردم را به راه راست هدایت می‌کند؛ اما ممکن است برخی فرصت‌طلبان از دین به عنوان افیون توده‌ها استفاده کنند!

راه مبارزه با این آسیب، مبارزه با فرصت‌طلبان است، نه تحلیل نادرست از دین و دین‌داری!


[i]. ر. ک: «نقد فرضیه فروید پیرامون منشاء پیدایش دین»، 21134.

[ii]. ر. ک: «دین افیون ملت‌ها»، 80390.

[iii]. مطهری، مرتضی، فقه و حقوق (مجموعه آثار)، ج 3، ص 289- 394، قم، صدرا، چاپ اول، بی‌تا.

نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • آیا آیاتی از قرآن کریم در شأن طلحه و زبیر نازل شده است؟
    10861 تفسیر 1393/11/08
    طلحه و زبیر از اولین مسلمانان و از مهاجران پیشتازی بودند که در ابتدای اسلام، عملکرد مثبت و چشم‌گیری داشتند. با این وجود، برخی نقاط ضعف در زمان پیامبر(ص) از آنان مشاهده شد، و بعد از پیامبر(ص) و در زمان خلافت امام علی(ع) عمل‌کردی کاملاً منفی داشتند که ...
  • چرا امام زمان﴿عج﴾، هنگام ظهور، کتاب‌ھای پیامبران پیشین را به همراه خواهد آورد؟
    9798 گوناگون 1394/01/20
    کتاب‌های آسمانی به صورت صحیح و تحریف ‌نشده نزد ائمه اطهار(ع) وجود دارد. بدیهی است اکنون نیز نزد امام زمان(عج) است. در این‌باره در روایتی می‌خوانیم: حسين بن ابی‌العلاء می‌گويد: امام صادق(ع) فرمود: «براستى در نزد من جفر ابيض است»، گفتم: آن، چه چيزی است؟ فرمود: «زبور داود، ...
  • آیا داشتن تنها نیت پاک کافى است، و دیگر به اسبابى؛ مثل ادعیه و زیارات نیازى نیست؟
    12739 بیشتر بدانید 1386/02/02
    این یکى از القات شیطانى براى دور کردن انسان‏ها از ادعیه و زیارات و سایر فعالیت‏هاى دینى است؛ زیرا اقدام به دعا و توسل به وسایلى؛ مانند ائمه معصومین(ع) به دستور مستقیم خداوند، بر عهده‌ی انسان آمده است و سبب جلاى قلوب و الگوگیرى از راه و روش ...
  • آیا ضرب المثل «شنیدن کی بود مانند دیدن»، منبع دینی و روایی دارد؟!
    15008 حدیث 1398/08/06
    متن کاملاً مشابهی با ضرب المثل معروف «شنیدن کی بود مانند دیدن»، در روایات وجود دارد؛ مانند:«لَیْسَ الْخَبَرُ کَالْمُعَایَنَةِ»؛[1] شنیدن مانند دیدن نیست.اما باید توجه داشت که این ضرب المثل را می‌توان در چند موضوع و معنای نسبتاً جداگانه به‌ کار گرفت:
  • آیا جمله‌ی «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» حدیث است؟
    307542 فضایل اخلاقی 1391/09/23
    سخن معروفی وجود دارد با این عنوان: «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق». الفاظ این گفتار به این‌گونه در روایات نیامده و نمی‌توان آن‌را حدیث دانست. اما محتوا و مضمون آن در روایات آمده است؛ مانند این‌که امام رضا(ع) می‌فرماید: «آنکه از دیگرانی که ...
  • واژگان «حوت» که در قرآن مورد استفاده قرار گرفته، به معنای نهنگ است و یا به هر نوع ماهی گفته می‌شود؟!
    11310 تفسیر 1395/11/07
    لغت‌شناسان «حوت» را هم به «ماهی» بزرگ(نهنگ)،[1] و هم به «ماهی» کوچک و معمولی معنا کرده‌اند.[2] از موارد استعمال آن در قرآن نیز به دست می‌آید که به ماهى بزرگ و کوچک هر دو «حوت» گفته می‌شود؛ مانند ماهیی که ...
  • مراد رسول خدا از: "حسین منی و انا من حسین" چیست؟
    23968 فضائل و مناقب 1389/07/28
    تعبیری که در این روایت از پیامبر (ص) نقل شده است: «حسین منی و انا منی حسین» در تفسیر این عبارت گفته شده است که حسین (ع) فرزند نبی خاتم " نوه بزرگوار آن حضرت است" و رسول اکرم (ص) اگر فرمودند «و انا من حسین» از این باب ...
  • از دیدگاه اسلام بیت المال را چگونه باید تقسیم کرد؟
    29033 اجرای احکام الاهی 1394/09/02
    در دیدگاه اسلامى، توزیع صحیح بیت المال بر دو پایه اصلى استوار است: 1. رعایت عدالت، 2. راکد نگذاشتن اموال عمومی و شتاب در هزینه‌کرد توجیه‌پذیر آن. روایات و گزارش‌های تاریخی بیانگر این است که پیامبر(ص) و امام علی(ع) - در مواردی که نیاز دیگری نبود - بیت ...
  • آیا خوف از خدا باعث می‌شود برخی از ذکرها بر زبان جاری نکرد؟
    8225 ذکر 1392/05/20
    خوف و رجا و یا امید و ترس دو ویژ‌گی مهم مؤمنان و انسان‌های عارف به حساب می‌آید که در آموزه‌های دینی تأکید بسیاری در مورد آن دو وجود دارد. خداوند می‌فرماید: مؤمنان، تنها کسانى هستند که هر گاه نام خدا برده شود، دل‌هاشان ترسان می‌گردد و هنگامى ...
  • معنای «هیولی» در کتب فلسفی چیست؟
    19472 کلیات 1397/02/20
    اصطلاح «هیولا» در فلسفه به معنای «قوه» است و گاهی به معنای «ماده» نیز بکار می‌رود. برای روشن شدن ارتباط هیولا با ماده و پیش از پرداختن به معنای فلسفی «هیولا»، ضروری است توضیح مختصری در باره تاریخچه بحث ماده ارائه گردد، تا معنای آن به درستی مشخص ...

پربازدیدترین ها