یکی از مسائل ادبی در زبان عربی، موضوع «اختصاص» است. «اختصاص» تا حدودی شبیه به نداء(منادا) است، ولی از سه جهت با آن متفاوت است:

1. در «اختصاص» حرف ندا وجود ندارد.
2. باید قبل از آن، مطلبی وجود داشته باشد؛ یعنی بر خلاف نداء نمی‌تواند ابتدای کلام واقع شود.
3. این‌که یا همراه با «الف و لام» باشد،[1] و یا مضاف به اسمی باشد که «الف و لام» داشته باشد، مانند: «نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً».[2]

از دیگر احکام «اختصاص» و «اسم مخصوص»، آن است که اسم علم کمتر در این جایگاه قرار می‌گیرد.

دلیل منصوب‌بودن «اسم مخصوص» نیز آن است که این اسم، مفعول فعل مقدری مانند «أَخُصُّ» است که به صورت الزامی، باید در تقدیر بماند و نمی‌توان آن‌را آشکار ساخت.

معنای این فعل آن است که حکم مذکور در کلام، مختص و محصور به اسمی است که به عنوان مخصوص در جمله ذکر شده است.

نکته دیگر آن‌که گاهی «ایّها»، یا «ایّتها» اسم مخصوص واقع می‌شوند که در این حالت مبنی بر ضم شده و به عنوان اسم مخصوص، محلا منصوب خواهند بود. البته اخفش این موارد را جزء بحث منادا دانسته و از بحث اختصاص خارج می‌داند.[3]

با توجه به آنچه گفته شد، باید دانست که در آیه «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیر»،[4] برای عبارت «اهل البیت» -که منصوب است- نقش‌های مختلفی گفته شده است. برخی آن‌را «منادا»،[5] و برخی «اسم مخصوص» از باب اختصاص دانسته، و عده‌‌ای نیز آن‌را «بدل» از کاف «عنکم» دانسته‌‌اند. البته مُبّرد بدل بودن آن‌را رد کرده است.[6]

با توجه به مطالب ذکر شده، باید گفت در آیه تطهیر دو حصر وجود دارد:

1. حصر توسط ادات «انّما» که در ابتدای جمله قرار دارد، و اراده الهی را حصر در «اذهاب رجس» و یا بردن ناپاکی‌ها کرده است.[7]
2. عبارت «اهل البیت» که حکم برداشتن رجس و پاکیزه کردن را مختص به مخاطبان آیه، یعنی اهل‌بیت پیامبر(ص) کرده است.

گفتنی است؛ عبارت «اهل البیت» برای اختصاص باشد، یا برای مدح، و یا آن‌را منادا بدانیم، تفاوت چندانی در معنا نخواهد داشت.[8]

[1]. ابن عقیل، عبدالله بن عبدالرحمن، شرح ابن عقیل علی الفیه ابن مالک، تحقیق، عبدالحمید، محمد محیی الدین، ج 3، ص 297-298، قاهره، دار التراث، چاپ بیستم، 1400م.

[2]. منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعه، ص 183، بیروت، اعلمی، چاپ اول، 1400ق.

[3]. ابن هشام، عبدالله بن یوسف، اوضح المسالک الی الفیه ابن مالک، ج 4، ص 66-69، بیروت، دار الفکر للطباعه والنشر.

[4]. احزاب، 33.

[5]. صافی،‌ محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج 22، ص 158، دمشق دار الرشید، چاپ چهارم، 1418ق.

[6]. درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج 8، ص 10، سوریه، دار الارشاد، چاپ چهاردهم، 1415ق.

[7]. ر. ک: حصر به الا و إنما؛ اهل بیت(ع) در آیه تطهیر؛ آیه‌ی تطهیر.

[8]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 16، ص 309، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.