قرآن کریم در سوره حجر، پس از بیان داستان قوم لوط و عذابی که از سوی خدای متعال بر آنها نازل شد، می‌فرماید:

«إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»؛[1] به‌یقین در این داستان، نشانه‌‏هایى براى اهل فراست و هوشیاران وجود دارد.

مفسران برای واژه «متوسمین» که به نوعی در این آیه از طرف خداوند ستوده شده‌اند، معانی مختلفی نقل کرده‌اند؛ مانند اهل فراست، اهل تأمل،^[2] متفکران، اهل بصیرت، عبرت‌آموزان.^[3]

با وجود معانی یادشده؛ اما اکثر مفسران، متوسمین را به متفرسون(اهل فراست و زیرکان) معنا کرده‌اند:

واژه «توسم» به معناى فراست(زیرکی) و منتقل شدن از ظاهر چیزى به حقیقت و باطن آن است؛ بر این اساس، معناى آیه چنین است که در جریان عذابى که بر قوم لوط فرود آمد، و شهرهای آنها را نابود کرد، می‌توان آثار و نشانه‌هایی یافت که هر انسان هوشیار و زیرکى از دیدن آن به حقیقت جریان پی می‌برد؛ زیرا این علامات بر سر راه هر عابرى است و هنوز به طور کلى نابود نشده است. و این خود براى مؤمنان نشانه‌‏ای است که بر حقیقت انذار و دعوت دلالت می‏کند، و معلوم می‌کند که آنچه پیامبران(ع) به آن انذار و هشدار می‌دادند واقعیت دارد و افسانه نیست.^[4]

این تفسیر نشانگر آن است که مردم آن زمان، به منطقه‌ای که عذاب قوم لوط در آن‌جا رخ داد، آشنا بوده و به آن منطقه رفت و آمد می‌کردند.

مجاهد می‌گوید: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»؛ یعنی براى اهل فراست.

از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است: مراقب فراست و زیرکی مؤمن باشید؛ زیرا او به نور خداوند، می‌نگرد.^[5]

همچنین فرمود: خداوند را بندگانى(زیرک) است که مردم را با نشانه‌هایشان، می‌شناسند، آن‌گاه همین آیه را قرائت فرمود.

تفسیر جواهر طنطاوى در مورد متوسّمین می‌گوید:

«المتوسّمون هم المتفرّسون». فراست بکسر «فاء» اسم است از قول تو که گویى «تفرّست من فلان الخیر». فراست آن چیزى است که خدا در قلب بعضى از اولیای خود گذاشته و به وسیله آن از حالات مردم مطّلع می‌شوند و براى آنان حدس و نظر و تثبّت پدید می‌گردد، و یا این‌که از روى تجربه، اخلاق و معاشرت به دست می‌آید و حالات مردم را می‌شناسند. و متوسّم کسى است که در علامت اشیاء و صفات نظر می‌کند و علامات آنها را می‌نگرد.[6]

امام صادق‌(ع) متسومین را به متفکران و عبرت‌آموزان معنا نموده و فرموده است:

ماییم کسانى که می‌اندیشیم و عبرت می‌‏گیریم. راه سعادت، در ما اقامه شده و این‌ راه، به سوى بهشت است.

قتاده و ابن زید نیز متسومین را به همین معنا تفسیر کرده‌اند:

آنچه در مورد نابودی قوم لوط گفته شد، براى اهل تفکر و عبرت، دلایل و راهنمایى است.^[7]

[1]. حجر، 75

[2]. ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ‏2، ص 586، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.

[3]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏19، ص 156، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.

[4]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏12، ص 185، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[5]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏6، ص 528، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج ‏11، ص 43، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش. «اتّقوا فراسة المؤمن فانّه ینظر بنور اللّه»؛ «قال إن لله عبادا یعرفون الناس بالتوسم ثم قرأ هذه الآیة».

[6]. به نقل از: بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج ‏7، ص 145، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361ش.

[7]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏6، ص 528.