آیه 40 سوره مبارکه توبه، که معروف به «آیه غار» است، جریان حضور پیامبر اکرم(ص) و شخص دیگری را در غار ثور،[1] هنگام خروج از مکه و هجرت به مدینه، بیان می‌کند: «إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذینَ کَفَرُوا السُّفْلى‏ وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ».[2]
علمای اهل سنت خواسته‌اند با استفاده از این آیه، فضائلی بسیار ویژه را برای ابوبکر اثبات کنند. چند عبارت در این آیه وجود دارد که شاید بتوان با تمسک به آنها به دنبال اثبات فضیلتی برای شخص همراه پیامبر بود. اکنون به بررسی این عبارت‌ها خواهیم پرداخت:
الف. «ثانِیَ اثْنَیْنِ»: فخر رازی با استناد به این فقره از آیه، می‌گوید: منظور از «ثانی اثنین»، ابوبکر است و خدا ابوبکر را دوّمی پیامبر قرار داده و این همراهی، بیانگر جایگاه خاص ابوبکر نسبت به پیامبر است.[3]
پاسخ چنین استدلالی آن است که؛
اولا: با توجه مختصری به سیاق آیه معلوم می‌شود که منظور از «ثانی اثنین»، پیامبر است نه ابوبکر. واضح بودن این مطلب آن قدر زیاد است که حتی اشخاصی همچون ابن تیمیه نیز به این مطلب اشاره کرده‌اند.[4] دیگر علمای اهل سنت نیز این موضوع را پذیرفته‌اند.[5] بر این اساس، نمی‌توان با توجه به این بخش، ابوبکر را دارای مقام دوم بعد از پیامبر(ص) دانست.
ثانیاً: اگر بپذیریم که منظور از «ثانی اثنین» ابوبکر است؛ باز فضیلتی برای او اثبات نمی‌شود؛ زیرا تنها معنایی که از این عبارت فهمیده می‌شود این است که، آنها دو نفر بوده‌اند و هیچ‌گونه برتری و فضیلتی از آن به دست نمی‌آید.[6] استدلال به این بخش از سوره آن قدر ضعیف است که شیخ مفید کسی را که قائل به این سخن باشد، از دایره افرادی که با نگاهی عقلی به گفت‌وگو می­پردازند بیرون می‌داند.[7]
ب. «لِصاحِبه»: برخی از اهل سنت با استناد به این عبارت که خداوند ابوبکر را صاحب؛ یعنی مصاحب و همنشین پیامبر نامیده، قائل به کمال فضیلت برای ابوبکر شده‌اند.[8]
اما با مراجعه به آیات متعدد قرآن، چنین به دست می‌آید که این واژه هیچ بار مثبتی ندارد و از ثابت کردن هرگونه فضیلت عاجز است. خداوند در دو آیه مختلف، خطاب به مشرکان، پیامبر را صاحب آنها خوانده است.[9] اگر این کلمه بار مثبتی داشت، خداوند از پیامبر به عنوان صاحب مشرکان یاد نمی‌کرد. به عبارت دیگر؛ کلمه «صاحب» به معنای همنشین و همسفر به معنای مطلق آن است، اعم از این‌که این همنشین و همسفر، انسان خوبى باشد یا انسان بدى. لذا در سوره کهف،[10] کافری را به عنوان صاحب و مصاحب انسان مؤمنی معرّفی کرده است.[11] همچنین در این‌باره می‌توان به داستان حضرت یوسف(ع) اشاره کرد که قرآن از دو مردی که هم‌زندانی حضرت یوسف بودند، با عنوان دو صاحب حضرت یوسف نام برده است.[12]
ج. «إنّ الله معَنا»: در این بخش، پیامبر(ص) به ابوبکر می‌فرماید: «ناراحت نباش که خدا با ما است». فخر رازی می‌گوید: شکی نیست که این همراهى به معناى حفظ، یارى و حراست و کمک کردن است[13] و این همراهی، یک همراهی ویژه‌ای است و متفاوت با همراهی او با همه مخلوقات است.[14]
برای روشن شدن این‌که این عبارت دلالت بر فضیلت ابوبکر دارد یا نه، باید عبارت را به صورت کامل مد نظر قرار داد؛ یعنی معنای بخش دوم عبارت، مبتنی بر این است که بخش اول آن‌را چه طور معنا کنیم. عبارت کامل به این شکل است: «لا تحزن ان الله معَنا»؛ یعنی ناراحت نباش که خدا با ما است. علت حزن و ناراحتی ابوبکر در تعیین معنای «معَنا» اثر مستقیم دارد. برای ناراحتی ابوبکر دو علت بیان شده است:
1. ناراحتی او به خاطر پیامبر(ص) بوده نه خودش. این معنا از دیدگاه‌های علمای سنی و برخی روایاتی که نقل کرده‌اند فهمیده می‌شود؛ بغوی می‌گوید: «حزن ابوبکر به خاطر ترسش نبوده، بلکه از سر ترحّم و شفقت نسبت به پیامبر و نگرانیش نسبت به امت او بوده. او نگران بوده که اگر پیامبر کشته شود امتش هلاک می‌شوند».[15]
طبق این تفسیر، فضیلتی برای ابوبکر اثبات نمی‌شود؛ زیرا او نگران پیامبر و امتش بوده و پیامبر نیز او را دل‌داری داده و فرموده: نگران کشته شدن من و هلاکت امتم نباش؛ زیرا خدا با ما (یعنی پیامبر و امتش) است. حداکثر این است که ابوبکر هم به عنوان یکی از افراد امت، داخل در این معنا است که موجب کسب هیچ فضیلت ویژه­ای برای او نسبت به دیگر افراد امت نمی‌شود. البته بر اساس این تفسیر، نگرانی ایشان راجع به پیامبر و امت اسلامی قابل تقدیر است.
2. ناراحتی او به خاطر ترس از جان خودش بود. در این صورت هر چند که عبارت «معَنا» فقط شامل پیامبر(ص) و ابوبکر می‌شود، ولی با این حال باز دلالتی بر فضیلت ابوبکر ندارد؛ زیرا اولاً: شامل شدن این عنایت برای ابوبکر به طفیلی وجود مبارک پیامبر(ص) بود.[16] ثانیاً: ممکن است «لا تحزن»، خطاب عتاب گونه‌ای باشد؛ مانند این‌که کسی کار ناپسندی انجام می‌دهد و به او گفته شود از این کارت دست بردار که خدا در کنار ما است و ما را می‌بیند.[17]
اضافه بر مطالب بالا؛ با توجه به اتفاقات بعدی به نقل از صحیح بخاری، ابوبکر در مسیر رفتن به مدینه زمانی که سراقة بن مالک، یکی از مشرکان مکه خود را به نزدیکی آنها رساند باز هم ترسید و پیامبر به او دل‌داری داد و فرمود: «ناراحت نباش»، چنین به دست می‌آید که این سخن پیامبر و این همراهی خدا برای او اثر مثبت نداشته و تغییری در او ایجاد نکرده است. خصوصاً با توجه به جمله بعدی آیه که می‌فرماید: «خدا آرامشش را بر پیامبر نازل کرد»، چنین به دست می‌آید که ابوبکر از همراهی خاص و ویژه الهی محروم بوده و نزول آرامش و سکینه الهی شامل او نشد.[18]
نهایتاً اگر بپذیریم که این بخش از آیه دلالت بر همراهی خدا با ابوبکر دارد، باز می‌گوییم: تا زمانی که انسان در مدار احسان و تقوا باشد، خدا با اوست، ولى اگر از مدار حق خارج شد، لطف خدا از او برداشته می‌شود.[19] خدا در قرآن به مسلمانان درباره مرتد شدن و بازگشت به قبل از اسلام خود، هشدار داده که این تهدید، مؤید امکان این مطلب است.[20]
د. «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلَیْهِ»: درباره این بخش از آیه نیز برخی از علمای اهل سنت گفته‌اند: چون پیامبر نیاز به نزول آرامش نداشته و این ابوبکر بود که ترسیده بود، آن کسی که خدا آرامش را بر او نازل کرده، ابوبکر بود و این برای ابوبکر فضیلت مهمی است.[21]
در جواب باید گفت؛ دلایل متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد خدا سکینه و آرامش را بر پیامبرش نازل کرده نه بر کسی دیگر. این دلایل عبارت‌اند از:
1. در همه عبارت‌های قبلی و بعدی، همه ضمیرها به پیامبر برمی‌گردد. لذا برگرداندن ضمیر این قسمت میانی آیه به شخص دیگری، خلاف ظاهر است و بدون وجود دلیلی محکم نمی‌توانیم آن‌را بر خلاف ظاهر آیه به کسی دیگر ارجاع بدهیم.[22]
2. خدا در این آیه مسلمانان را توبیخ کرده و می‌فرماید: اگر شما به او یاری نرسانید خودم او را کمک خواهم کرد همان‌طور که قبلاً در مسیر مدینه و در غار او را یاری کردم. در واقع خدا در صدد بیان این نکته است که من او را بدون کمک هیچ کسی یاری کردم. حال این‌که در بین آیه بخواهد گفته شود که خدا آرامشش را بر ابوبکر نازل کرده، با سیاق آیه سازگاری ندارد.[23]
3. این‌که پیامبر(ص) نیازی به نزول سکینه و آرامش ندارد، سخن باطلی است؛ زیرا با آیات دیگر قرآن سازگاری ندارد. در قرآن آمده که خدا سکینه و آرامشش را بر پیامبر و مؤمنان نازل کرد؛[24] لذا در این آیه نیز باید گفت: خدا آرامشش را بر پیامبر نازل کرد. در نتیجه، این آیه شریفه هیچ فضیلتی را برای ابوبکر ثابت نمی‌کند؛ زیرا بر خلاف موارد دیگر که سکینه الهی بر پیامبر و همراهانش نازل شده، در این مورد فقط بر پیامبر نازل شده و ابوبکر از این موهبت الهی بی‌نصیب مانده است. همچنین از این آیات فهمیده می‌شود که مورد نزول سکینه بر پیامبر(ص) و مؤمنان، حزن و ناراحتی نیست، بلکه مربوط به زمانی است که پیامبر اسلام(ص) در شرایط سخت و پیچیده قرار می‌گرفته است.[25]
4. این‌که تعدادی از مفسران اهل سنت مانند مراغی،[26] ابن کثیر[27]و طنطاوی[28] تصریح کرده‌اند که این بخش از آیه نیز درباره پیامبر اسلام(ص) است نه ابوبکر.

---