قرآن کریم، درباره توبه فرعون می‌فرماید: «وَ جَاوَزْنَا بِبَنىِ إِسْرَ ءِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیًا وَ عَدْوًا حَتىَّ إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ * ءَالْانَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ * فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ ءَایَةً  وَ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ ءَایَاتِنَا لَغَافِلُونَ».[1]
برای فهم آیه، بیان تفسیر قسمت‌هایی از آیه لازم است:
«حَتىَّ إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ»: آیه زمانی را نقل می‌کند که فرعون در حال غرق شدن بوده و یقین پیدا کرد که نابود می‌شود.[2]
«قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ»؛
1. فرعون با سه تعبیر، توبه خود را بیان کرد و ایمان و اسلام خود را در ظاهر نشان داد.
2. اما با توجه به قسمت قبل آیه که بیان می‌کند فرعون در حال غرق شدن بوده، این سؤال به وجود می‌آید؛ کسی که در حال غرق شدن است، آب بسیاری خورده و حتی نفس کشیدن نیز برایش سخت است، چگونه امکان دارد چنین کلماتی را به زبان جاری کند و حرف بزند؟ برخی از مفسّران در پاسخ گفته‌اند: منظور از گفتن در این آیه، گفتن زبانی نیست، بلکه منظور کلام جان و دل است. فرعون در چنین لحظاتی و در درون خود، نزد خداوند توبه می‌کند و نیز تنها خداوند است که از این بازگشت، آگاه می‌شود.[3] البته احتمال دارد منظور از «إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ» در حال غرق شدن نبوده باشد، بلکه منظور تنها یقین به غرق شدن بوده باشد، به این نحو که موج در حال فرو ریختن بر روی آنها بوده و فرعون یقین به غرق پیدا کرده باشد.
3. فرعون در این توبه، کلمه الله را ذکر نکرده، بلکه تنها گفته «به خداوند بنی ‌اسرائیل که ...» ایمان می‌آورم. علت این‌که کلمه الله[4] در توبه او وجود ندارد این است که انگیزه‏ ایمان آوردن او، به جهت طمع و فرار از مشکل بوده، تا شاید با ایمان آوردنش به آنچه بنی اسرائیل با ایمان آوردنشان به آن دست یافتند، دست یابد و بتواند از دریا عبور کرده و نجات یابد.[5]
«ءَالْانَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»؛ کلمه «آلْآنَ» محذوفاتی در درون خود دارد و به این معنا است که حال که غرق تو را فرا گرفته و در اضطرار افتاده‌ای، توبه می‌کنی؟![6] این آیه اشاره دارد که زمان برای توبه باقی نمانده بود و توبه او مورد قبول خداوند قرار نگرفت. اما در این‌که چرا توبه او قبول نشد، مفسّران مواردی را بیان کرده‌اند:
1. ایمانى که به هنگام نزول بلا و گرفتار شدن در چنگال مرگ اظهار مى‏شود، در واقع یک نوع ایمان اضطرارى است، که هر مُجرم و گنه‌کاری دم از آن مى‏زند، بی‌آنکه ارزشى داشته باشد و یا دلیل بر تکامل و حُسن نیّت و صدق گفتار او گردد.[7] آیات دیگر قرآن نیز بر قبول نشدن توبه در چنین مواقعی دلالت دارند: «و براى کسانى که پیوسته کارهاى زشت مرتکب مى‏شوند، تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصت‏ها از دست رفته‏] گوید: اکنون توبه کردم. و نیز براى آنان که در حال کفر از دنیا مى‏روند، توبه نیست. اینانند که عذابى دردناک براى آنان آماده کرده‏ایم».[8] برخی از روایات نیز در نپذیرفتن توبه فرعون همین مطلب را ذکر کرده‌اند.[9]
2. فرعون این کلمات را گفت تا به وسیله آن بتواند از مشکلی که در آن افتاده بود، رهایی یابد؛ لذا می‌توان گفت این توبه، توبه واقعی نبوده و فرعون قصدی بر ایمان به وحدانیت و خالقیت خداوند نداشته است.[10]
البته ذکر این دو دلیل به معنای پذیرش تنها یکی از اینها نیست، بلکه می‌توان هر دو علت را پذیرفت و هر دو را در عدم پذیرش توبه فرعون بیان داشت.
«فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ»؛ این تعبیر به هیچ وجه دلالت ندارد که توبه فرعون قبول شده و او نجات یافته است، بلکه در بیان این است که وقتی فرعون مُرد، جنازه او در دریا باقی نخواهد ماند بلکه سالم به ساحل آورده می‌شود.
«لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ ءَایَةً»؛ این قسمت در مقام بیان علت برای نجات جسد بی‌جان فرعون است. اما در بیان آیه احتمالاتی وجود دارد:
1. خداوند جسد بی‌جان فرعون را نشانه و آیتی برای بنی اسرائیل قرار داده بود تا آنان با دیدن این جنازه عبرت بگیرند و خداوند را در نظر خود بزرگ نگاه دارند.[11] حتی در برخی منابع آمده؛ حضرت موسی(ع) به بنی اسرائیل گفت که فرعون مرده است ولی آنها این را قبول نکردند؛ لذا خداوند جنازه فرعون را به ساحل آورد تا آنان یقین به مرگ فرعون کنند و کلام موسی را تصدیق نمایند.[12]
2. فرعون در میان قوم خود ادعای خدایی داشت، بنابر این خداوند جنازه او را به ساحل آورد تا مردمی که مرگ او را قبول نمی‌کردند، جنازه او را ببینند. و خداوند این‌گونه شبهه خداوندی فرعون را از دل آنها زائل کرد.[13]
3. خداوند جنازه فرعون را به بیرون از آب آورد تا مردم او را در این حالت پستی و بیچارگی ببینند. او که در مورد خود می‌گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى‏»[14] و در آن جلال و بزرگی بود، امروز در این فلاکت و بدبختی است و این آگاهی برای مردم بود تا عبرت گیرند.[15]
در نهایت باید گفت؛ توبه فرعون مورد قبول خداوند قرار نگرفت و به همین جهت تضادی بین این آیات و آیات دیگری که توبه در زمان عذاب را مورد قبول نمی‌دانند، وجود ندارد.

---