کشف سیره نبوی(ص) در برخورد با مفاسد و رسیدگی به جرایم یکی از نیازهای حیاتی جوامع اسلامی است، و توجه و عمل به سیره و روش پیامبر اسلام(ص) می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات امروزی بشریّت باشد. پرداختن به تمام زوایای سیره نبوی از حوصله این مقاله خارج است. اما به طور خلاصه مواردی بیان می‌شود.
باید دانست؛ هدف رسول اکرم(ص) از مبارزه با مفاسد اجتماعی، رساندن انسان و جامعه بشری به فلاح و رستگاری است؛ زیرا انسان موجودی است که برای رسیدن به سعادت و خوشبختی نیازمند الگو و اُسوه‌ نیکو می‌باشد که بتواند با پیروی از او عقل و فطرت خود را شکوفا کند و زمینه‌ خوشبختی خویش را فراهم نماید. برای رفع این نیاز حیاتی، خداوند متعال، پیامبرش را به ‌عنوان اسوه حسنه معرّفی می‌نماید.[1] بر این اساس، مسلمانان موظّف هستند که تمام ابعاد شخصیت آن حضرت را مورد تحقیق قرار دهند تا مقدمه پیروی از ایشان برای آنان فراهم آید.
در این‌جا برخی از روش‌های مهمی که پیامبر گرامی اسلام در مبارزه با جرایم و مفاسد اجتماعی و هدایت مردم انجام می‌دادند، بیان می‌شود:
1. مبارزه با جهل و نادانی
از جمله اقدامات اساسی پیامبر(ص) در مبارزه با مفاسد، تعلیم و تربیت مردم بود.[2] تعلیم و تربیت عبارت است از: مجموعه‌اى از اعمال عمدى و هدف‌دار یک انسان (مربى) بر انسان دیگر (متربى)؛ براى ایجاد صفت‌هاى اخلاقى و علمى یا مهارت‌هاى حرفه‌اى. به سخن دیگر؛ تعلیم و تربیت فراهم کردن زمینه‌ها و عوامل شکوفاسازى استعدادهاى آدمى است، در جهت رشد و تکامل اختیارى او به سوى هدف‌هاى مطلوب و بر اساس برنامه‌اى سنجیده.[3] یکی از برنامه‌های پیامبر(ص) در تحقق تعلیم و تربیت مردم، آگاهی دادن به مردم و مبارزه با جهل و نادانی است.
اسلام به عنوان یک آیین همه جانبه و کامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نیازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ویژه‌اى در نظر گرفته است و همان‌گونه که نقش بنیادى ایمان در جهت رشد و تعالى انسان‌ها را مطرح کرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پویایى فردى و اجتماعى تأکید کرده است. قرآن کریم در آیات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره کرده، جهل و نادانى را به شدّت مورد نکوهش قرار داده است. در آیه‌اى خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً».[4] در جاى دیگر نیز علم را به عنوان ارزش، وجه تمایز دانایان و نادانان معرفى کرده و می‌فرماید: «بگو، آیا آنهایى که می‌دانند با آنهایى که نمی‌دانند برابرند».[5]
در روایتی آمده است: رسول خدا(ص) وارد مسجد شدند؛ دو حلقه جمعیت را مشاهده نمودند که در یکی مردم مشغول عبادت بودند و در دیگری مشغول تعلیم و تعلّم. پیامبر فرمود: «هر دو گروه به خیر هستند ولی من برای تعلیم فرستاده شده‌ام». سپس آن‌حضرت در جمعی که مشغول کسب علم بودند حضور پیدا کردند.[6]
پیامبر(ص) برای کسب علم چنان اهمیت قائل بودند که در جنگ بدر فرمود: «هر اسیری که بتواند ده نفر از اطفال را باسواد نماید آزاد می‌گردد».[7]
2. مبارزه با سنن جاهلی و خرافات
سنت‌های جاهلی ریشه بخش عمده‌ای از مفاسد و گناهان اجتماعی است؛ لذا رسول خدا(ص) تلاش گسترده تبلیغی و عملی انجام دادند تا آنها را از صحنه زندگی مردم محو نمایند.
آیاتی از قرآن کریم به گوشه‌هایی از این خرافات اشاره می‌کند، که دو نمونه بیان می‌شود:
یک. «و گفتند: این قسمت از چهارپایان و زراعت (که مخصوص بت‌ها است، براى همه) ممنوع است و جز کسانى که ما بخواهیم- به گمان آنها- نباید از آن بخورند! و (اینها) چهارپایانى است که سوارشدن بر آنها (بر ما) حرام شده است! و (نیز) چهارپایانى (بود) که (هنگام ذبح،) نام خدا را بر آن نمی‌بردند، و به خدا دروغ می‌بستند (و می‌گفتند: این احکام، همه از ناحیه اوست.) بزودى (خدا) کیفر افتراهاى آنها را می‌دهد!».[8]
از جمله خرافات آنان در زمان جاهلیت آن بود که قسمتى از شتران را از نظر احترام و رعایت حال آنها از باربرى و استفاده از شیر و گوشت آنها خود را محروم نموده و آنها را به بت‌ها اختصاص می‌دادند، و می‌گفتند از گوشت آنها نباید کسى استفاده کند جز مردان و از خوردن گوشت آنها زنان محروم بودند، و نیز قسمتى از محصول کشت خود را براى بت‌ها قرار می‌دادند.[9]
دو. آیات 36 تا 40 سوره احزاب به یکی از صحنه‌های مبارزاتی آن‌حضرت برای کوبیدن سنت‌های غلط جاهلی اشاره می‌کند. یکی از سنن جاهلی این بود که دختران اشراف نباید به ازدواج طبقه فقیر درآیند و سنت الهی در این موضوع این بود که ملاک برتری، تقواست. پیامبر اسلام(ص) برای نشاندن این سنت الهی بجای آن سنت جاهلی، زینب، دختر عمه خود را که از طبقه اشراف جامعه بود به عقد زید بن حارثه که غلام آزاد شده‌ای بود درآورد.[10]
عرب جاهلی اعتقادات و کردارهای خرافی فراوانی داشت که پیامبر(ص) با همه آنها به مبارزه پرداختند. آن‌حضرت به همین موضوع این‌گونه اشاره می‌کنند: «تمام آداب و رسوم جاهلیت را زیر پایم قرار دادم».[11]
3. مدارا و گذشت
دین اسلام مدارا با توده مردم، اعم از مخالف و موافق را ضروری می‌داند و عفو و گذشت از اساسی‌ترین اصول دین اسلام، و اوصاف پسندیده اخلاقی در حوزه اخلاق اسلامی است.[12]  پیامبر اکرم(ص) به عنوان سر سلسله این الگو، در مدیریت خود همواره بر این اصل تأکید می‌ورزید؛ چنان‌که می‌فرماید: «عاقل‌ترین مردم آن کسى است که از همگان بیشتر با مردم مدارا کند ... و پست‌ترین مردم کسى است که مردم را خوار بشمارد [و مورد تحقیر و توهین قرار دهد]».[13]
به‌کارگیری این شیوه، موفقیت بیشتری برای حاکمان و مدیران جامعه به همراه خواهد داشت؛ از این‌رو، پیامبر اکرم(ص) در راستای تحقق اهداف اصلی خود در امر هدایت جامعه، این شیوه را برگزیدند و اصل رحمت و محبت اساس دعوت ایشان بود و راز موفقیت آن‌حضرت در تألیف قلب‌ها، همان محبت و ملایمت بود.
پیامبر(ص) می‌فرماید: «من با دین حنیف [دین حضرت ابراهیم(ع)] با گذشت و آسان مبعوث شده‌ام و هرکس با سنت من مخالفت ورزد، از من نیست».[14]
وحشی[15] که در جنگ احد، حمزه، عموی پیامبر(ص) را به شهادت رساند و پیامبر حکم قتل او را صادر کرد، پس از فتح مکه به طائف گریخت، اما پس از مدتی، ناگهان بر پیامبر وارد شد و شهادتین گفت و پیامبر او را بخشید، ولی فرمود: «به جایی برو که دیگر تو را نبینم». او مسلمان شد و بنابر نقلی در یکی از جنگ‌ها مسیلمه کذّاب را کشت.[16]
4. مبارزه با فقر؛ به عنوان اقدامی برای پیش‌گیری از جرم و گناه
بسیاری از انسان‌ها با این‌که در فقر به سر می‌برند و زندگی سختی دارند، اما با توجه به اندیشه و معرفت و ظرفیت بالایی که دارند، در برابر مشکلات صبر می‌کنند و فقر آنها را به فساد و گناه نمی‌کشاند و با عزّت و آبرو زندگی می‌کنند تا کرامت انسانی آنها حفظ شود، با این حال؛ مگر چند درصد از مردم جامعه این چنین‌اند و می‌توانند در مقابل فقر و تنگ‌دستی مقابله کنند و آن‌را نردبان تکامل و تعالی خود قرار دهند؟! به همین جهت؛ تأمین صحیح نیازها، و برآورده شدن نیازهاى زندگی در حد متعادلْ دارای اهمیت است؛ زیرا با توجه به نقش انگیزه که یکى از مبادى رفتار است، مادامى که فرد تحت فشار گرسنگى یا تمایلات جنسى است و یا سرپناهى براى حداقل زندگى ندارد و ... غالباً نمی‌تواند به طرف تعالى اخلاقى و معنوی پیش رود.[17]
در تعالیم اسلامى این نکته مورد توجه واقع شده است؛ همان‌طور که در قرآن کریم می‌خوانیم: «پس باید پروردگار این‏ خانه را عبادت کنند؛ همان‌کس که ایشان را از گرسنگى نجات داد و از ناامنى رهایى بخشید».[18] در این آیه شریفه، دعوت به عبادت خداوند، پس از یادآورى تأمین طعام و امنیت آنان آمده است. دقت در آیات زیر نیز معلوم می‌دارد که صفات اخلاقى، تقوا، شکر و نیز عمل صالح، مترتب بر تأمین احتیاجات اولیه انسان مطرح شده است:
«وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیِّباً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ».[19]
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ».[20]
«یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلیمٌ».[21]
پیامبر گرامی اسلام(ص) آیین اقتصادی اسلام را برای مردم تبیین و با استفاده از قدرت سیاسی آنها را اجرا می‌کردند. آن حضرت در حدیث شریفى، به نقش حیاتى تأمین نیازهاى زیستى براى توجه به نیازهاى عالی‌تر اشاره می‌فرماید: «حاکم مسلمانان نباید مردم را به فقر بکشاند تا مبادا سر از کفر و بی‌اعتقادی درآورند».[22]
آبراهام مَزلو، یکى از روان‌شناسان انسان‌گرا، طریقه جدیدى براى طبقه‌بندى انگیزه‌هاى آدمى عرضه کرده است. وى سلسله مراتبى از نیازها ارائه کرد که از نیازهاى اساسى زیستى آغاز می‌شود و در سطوح بالاتر به انگیزه‌هاى روانى پیچیده‌تر می‌رسد. وى می‌گوید: «... اصل عمده سازمان‌بندى در زندگى انگیزشى انسان، ترتیب نیازهاى اساسى به ‏صورت سلسله مراتبى از اولویت، با قدرت غلبه کمتر یا بیشتر می‌باشد. اصل پویاى عمده‌اى که این سازمان‌بندى را موجب می‌شود، پیدایش نیازهاى ضعیف‌تر بر اثر ارضاى نیازهاى قوی‌تر در شخص سالم است. هرگاه نیازهاى زیستى ارضا نشده باشند، بر ارگانیزم غلبه می‌یابند و تمام استعدادها را به خدمت می‌گیرند و این استعدادها را چنان سازمان‌بندى می‌کنند که بتوانند بیشترین کارآیى را داشته باشند. رضامندى نسبى، این نیازها را محو می‌سازد و به مجموعه والاترى از نیازهاى بعدى سلسله مراتب مجال می‌دهد که ظاهر شوند، بر شخصیت مستولى شوند و آن‌را سامان‌بندى کنند؛ به ‏طورى که بجاى رنج‌بردن از گرسنگى، نگران ایمنى باشد. این اصل در مورد مجموعه‌هاى دیگر نیازها در سلسله مراتب یعنى محبت، احترام و خود شکوفایى نیز صادق است».[23]
از همین رو آفرینش‌هاى علمى، هنرى و اخلاقى در اجتماعات فقیر، شکوفایى کمترى دارد. مزلو معتقد است افراد سالم روى به نیازهاى عالی‌تر دارند؛ یعنى خواستار متحقق شدن‏ استعدادهاى بالقوّه خود و شناختن دنیاى پیرامونشان هستند. هدف، غنى ساختن و گسترش تجربه زیستى و افزایش شادمانى و شور زنده بودن است ... صفات اخلاقى نیکو که وى تعبیر به «ارزش‌هاى هستى» می‌کند، در این موقعیت رخ می‌نمایانند. برخى از ارزش‌هاى هستى در نظر او عبارتند از: حقیقت (در مقابل بی‌اعتمادى، بدگمانى و شک‌گرایى)، نیکى (در مقابل نفرت)، کمال (در مقابل نومیدى و بی‌معنایى)، یکتایى (در مقابل بی‌هویّتى و بی‏ثباتى)، نظم (در مقابل احساس عدم امنیت و احتیاط)، خودکفایى (در مقابل مسئولیت را به دیگران دادن).[24]
این نظریه- که انسان‌ها بدون توجه به نیازهاى پایین‌تر یا ارضاى نسبى آنها به ‏سوى فضایل انسانى گام بر نمی‌دارند- در مورد غالب افراد جامعه صدق می‌کند. لذا پیش از همه این نظریه‌پردازان، دین اسلام به این امر اهتمام داشته و مورد اهمیت قرار داده است که نمود و اهمیت آن‌را در سیره و روش عملی پیامبر رحمت(ص) [25] و ائمه طاهرین(ع)[26] مشاهده می‌کنیم که با عنایت به محرومان و رفع نیازمندی‌هاى آنان سعى در تأمین حداقل احتیاجات آنان می‌نمودند و همین مطلب مقدمات نیل به ‏سوى انوار هدایت را براى آنها فراهم می‌کرد.
5. مجازات و اجرای حدود الهی
با وجود موارد زیادی از مدارا، در رفتار و سیره نبوی در مقابله با جرایم نمونه‌های برخورد انعطاف ناپذیر نیز در سیره عملی پیامبر اسلام(ص) وجود داشت. آن‌حضرت اقدام به تعیین مجازات‌های قانونی در برابر برخی از گناه‌کاران نمود. و در اجرای حدود الهی که مربوط به حقوق اجتماعی است، ذره‌ای از خود انعطاف نشان نمی‌داد و با اصرار بر عفو از سوی دیگران، آن‌حضرت گناه‌کاران و مفسدان را مجازات می‌کرد.[27]
و کارهای دیگری که پیامبر اسلام(ص) در مبارزه با جرایم و مفاسد اجتماعی و پیش‌گیری از آنها انجام می‌دادند. و بر حسب احکام الهی و نیز مصلحت، برخوردشان را در مبارزه با این امور تنظیم می‌فرمودند.[28]

---