مراد از مصحف امام علی (ع) قرآنی بود که آن حضرت، پس از وفات رسول خدا(ص) به جمع و تدوین آن همت گماشتند. این مصحف دارای ویژگی های خاصی بود که در مصاحف دیگر وجود نداشت. ازجمله:

1-ترتیب دقیق آیات و سور، طبق نزول آن ها رعایت شده بود یعنی در این مصحف مکی پیش از مدنی آمده و مراحل و سیر تاریخی نزول آیات روشن بود، بدین وسیله سیر تشریع و احکام، مخصوصا مساله ناسخ و منسوخ در قرآن به خوبی به دست می آمد.

2- در این مصحف قرائت آیات، طبق قرائت پیامبر اکرم (ص) که اصیل ترین قرائت بود، ثبت شده بود و هرگز برای اختلاف قرائت در آن راهی نبود بدین ترتیب راه برای فهم محتوا و به دست آوردن تفسیر صحیح آیه هم وار بود این امر اهمیت به سزایی داشت؛ زیرا چه بسا اختلاف قرائت موجب گم راهی مفسر می شود که در آن مصحف هرگونه موجبات گم راهی وجود نداشت.

3- این مصحف مشتمل بر تنزیل و تأویل بود یعنی موارد نزول و مناسبت هایی را که موجب نزول آیات و سوره ها بود، در حاشیه مصحف توضیح داده می شد. این حواشی بهترین وسیله برای فهم معانی قرآن و رفع بسیاری از مبهمات بود و علاوه بر ذکر سبب نزول در حواشی، تأویلاتی نیز وجود داشت این تأویلات برداشت های کلی و جامع از موارد خاص آیات بود که در فهم آیه ها بسیار مؤثر بود امیرمؤمنان (ع) خود می فرماید: برای آنان کتابی فراهم کردم که مشتمل بر تنزیل و تأویل بود[1]

بدون تردید، طبق مدارک و منابع فریقین، اصل وجود چنین مصحفی ثابت است؛ بلکه حجم منابع اهل سنت و اخبار آنها در این زمینه از منابع شیعه بیشتر است.

گزارش این مصحف در منابع امامیه در کتاب سلیم بن قیس[2] الکافی[3]، از ابوجعفر کلینی (م.328هـ.ق)، کتاب التفسیر[4]، (معروف به تفسیر عیاشی) از محمدبن مسعود عیاشی (از دانشمندان قرن چهارم)، الاعتقادات[5] از ابوجعفر صدوق (م.386هـ.ق) ،مناقب آل ابی‌طالب[6] از ابن شهر آشوب مازندرانی (م.588هـ.ق) آمده است. ابن شهرآشوب به چند طریق از اهل سنت و با ذکر چند منبع به این مطلب پرداخته است.[7] تقریباً مضمون گزارش این افراد از اصل وجود این مصحف، یکسان و بدین صورت است: علی(ع) پس از وفات پیغمبرخدا(ص) در خانه نشست و به جمع قرآن همت گماشت.

از جمله منابعی که اهل سنت به ذکر این مصحف تا قرن هشتم پرداخته‌اند عبارت‌اند از:الطبقات الکبری[8] محمدبن سعد (م.230هـ.ق)، فضائل القرآن[9]،ابن ضریس (م.294هـ.ق)، کتاب المصاحف[10]، ابن ابی‌داود (م.316هـ.ق)، کتاب الفهرست[11]، از ابن‌ندیم که از احمدبن جعفر منادی معروف به ابن مُنادی خبر می‌دهد و المصاحف[12]، ابن‌أشته (م.360هـ.ق)، حلیه الاولیاء و طبقات الأصفیاء[13]،و الاربعین[14]، ابی‌نعیم الاصفهانی (م.430هـ.ق)، الإستیعاب فی معرفه الاصحاب[15]، ابن عبدالبِّر(م.463هـ.ق) که از دو طریق نقل کرده است، شواهد التنزیل،[16] حاکم حسکانی (از دانشمندان قرن پنجم) که با چند سند گوناگون گزارش این مصحف را آورده است، مفاتیح الاسرار و مصابیح الأنوار[17]، عبدالکریم شهرستانی (م.548هـ.ق) (وی در میان دانشمندان اهل سنت با تفصیل خبر این مصحف را آورده و از کیفیت تدوین، ارائه مصحف توسط امام به اصحاب در مسجد، عدم پذیرش آنان و احتجاج امام سخن گفته است.) المناقب[18]، خطیب خوارزم (م.568هـ.ق)، التسهیل فی علوم التنزیل[19]، ابن جزی کلبی (م.741هـ.ق) ابن ابی داود گزارش این مصحف را از طریق اشعث بن سوّار آورده و می‌گوید: "یچ کس جز اشعث درباره این مصحف روایت ندارد."[20]

این اظهار نظر بدون تأمل در أسناد خبرِ این مصحف است؛ چون به طور نمونه، ابن ضُرَیس آن را با سندی دیگر ذکر کرده است؛[21] ابن حجر عسقلانی و محمودبن احمد عینی نیز به دلیل انقطاع در سندِ گزارش مصحف، آن را ضعیف می‌شمردند؛[22] لیکن این انقطاع نیز در برخی از سندهاست. طرق دیگری از گزارش این مصحف با سند متصل وجود دارد، از جمله همان طریق ابن ضُرَیس که با سند خود از محمدبن سیرین و وی از عکرمه از امام علی(ع) خبر می‌دهد.[23]

آلوسی بغدادی (م.1270هـ) نیز در این زمینه اظهارنظر کرده است. وی برخی از اسناد روایات در این باره را «موضوع»[24]و «ضعیف»[25] می‌نامد و تنها روایت ابن‌الضریس را صحیح‌السند می‌داند.[26] در آن روایت محمدبن سیرین از عکرمه می‌پرسد:"آیا [امام] علی در آن مصحف آیات را بر طبق نزولشان ترتیب داد؟". با این وصف، آلوسی می‌گوید: مراد از این روایت- آن طور که گفته اند- به خاطر سپردن قرآن در سینه است.[27]

لابد آلوسی می‌خواهد بگوید: امام علی(ع) قرآن را در سینه خود، به صورت ترتیب نزول از بَر کردند!!

افزون بر آن، اساساً شیوه برخورد آلوسی و دیگران با سند این روایات، علمی نیست؛ چون روایاتی که مضمون واحدی را گزارش می‌دهند، براساس اصطلاح «علم درایه» حدیث «متابع» و «شاهد» تلقی می‌شوند؛[28]و این بدین معناست که روایاتی که در این زمینه در نظر آلوسی ضعیف یا موضوع‌اند، چون مضمونشان با مضمون حدیث صحیح‌السند یکسان است به این حدیث صحیح، قوت بیشترین می‌بخشد و به طریق آن استفاضه می‌دهد؛ بنابراین اگر روایات به صورت جداگانه تأویل و یا به خاطر ضعف سند رد شوند، از شیوه پژوهشی در علم درایه بیرون است.

نکته دیگری که در این جا باید یادآور شد آن است که: اساساً تعبیر «جمع قرآن» که در برخی از این روایات مطرح است- هر چند از یک نظر می‌تواند به معنای حفظ در سینه باشد- در این مورد هرگز به معنای از بر کردن در سینه به کار نرفته است؛ چون در شرایطی که بعد از وفات پیامبرخدا(ص) خلیفه تعیین شده بود- به اعتراف خود اهل سنت- امام‌علی(ع) کاری نداشت مگر این که در خانه بنشیند و قرآن را از بَر کند؛ و حتی برخی از اهل سنت همین مطلب را توجیهی بر معارف بی‌شمار امام علی(ع) نسبت به دیگر خلفا به شمار آورده‌اند و می‌گویند:بیشتر مطالب تفسیری در بین خلفای راشدین از [امام] علی کرم‌الله وجهه است؛ چون ایشان تا پایان خلافت عثمان از مقام خلافت بر کنار بود.[29]

هر چند این توجیه، بسیار سست و بی‌بنیان است[30]، این پرسش هم چنان پابرجاست که اگر امام از هر کاری فارغ بود، برای حفظ قرآن در سینه، چه نیازی داشت در خانه بنشیند و سوگند یاد کند بر این که ردا بر دوش نگیرد و...!! به علاوه طبق روایات متواتر از خود اهل سنت در ذیل آیه شریفه *لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً وَ تَعِیَها أذُنٌ واعِیَهٌ*[31]، از پیامبرخدا(ص) چنین رسیده است.

پیامبرخدا(ص) به [امام]علی- که خدا او را گرامی بدارد- فرمود: من از خدا خواسته‌ام تا تو را مصداق این آیه قرار دهد؛ و از این روست که [امام] علی گفته است: هر چه شنیدم هرگز آن را فراموش نکردم و فراموش نخواهم کرد. [32]

با این ویژگی امام علی(ع)، نه تنها قرآن بلکه همه علومی که حضرت رسول خدا(ص) به ایشان سپرده بودند، در سینه مبارکش محفوظ بوده است و جمع‌آوری قرآن در یک جا نیز- طبق برخی از روایات- بنا به سفارش خود حضرت رسول‌خدا(ص) و نیز برای اقامه ثقلین بوده و قطعاً هیچ کس به اندازه امام علی(ع)، این شایستگی را نداشته است[33] و برفرض که روایت عبدخیر که از قول امام علی(ع) می‌گوید: «نخستین کسی که قرآن را گرد آور ابابکر است.»[34] درست باشد، در تعارض با این روایات قرار می‌گیرد (که به طور مستفیض نخستین گردآورنده قرآن را امام‌علی(ع) می‌داند) و ساقط خواهد بود، چون خبر واحد است[35] و در تعارض با روایات مستفیضه به صورت حدیث «شاذ» در می‌آید.[36]

بنابراین، طبق مدارک فریقین، اصل وجود مصحف امام علی(ع) امری محرز است و جایی برای خدشه در مدارک آن نیست؛[37]،[38] برای آگاهی بیشتر به کتاب های:

1-مصحف علی (ع) و سه مصحف دیگر،نوشته دکتر جعفر نکو نام

2- پژوهشی در مصحف امام علی (ع) و سه مصحف دیگر، نوشته دکتر جعفر نکو نام،مراجعه فرمائید.