1. نوع جنسیت در تراجنسیتی ها (ترانس سکشوال، Transsexual)

این گروه از بیماران، دچار اختلال هویت جنسی هستند، به گونه ای که خود را در برزخ میان زن بودن یا مرد بودن احساس می کنند. به عبارت دیگر، برخی مردان، از نظر روحی یا روانی خود را زن می دانند، و نیز برخی زنان، از نظر روحی خود را مرد می دانند. این عده از نظر جسم فیزیولوژیک خویش هیچ گونه نارسایی یا ابهام ندارند، بلکه تنها از نظر روحی و روانی دارای بیماری هستند. گاه این بیماری به قدری شدید است که فرد بیمار دقیقاً نمی داند از چه جنسیتی برخوردار است. در این حالت، این پرسش، هم برای خود بیمار و هم برای دیگران مطرح است که ملاک جنسیت در مورد این بیمار چیست؟ آیا ظاهر جسمانی یا اعتقاد روحی و روانی شخص ملاک است؟

در پاسخ باید گفت: از نظر فقهی، مبنای جنسیت، همان ظاهر جسمانی شخص است. پس هر گاه دارای آلت تناسلی مردانه است، مرد است، هرچند از نظر روانی، خود را متعلق به جنس مقابل می داند، و هرگاه از آلت تناسلی زنانه برخوردار باشد، زن محسوب می شود، هرچند این شخص از نظر روحی یا اعتقادات فکری، خود را مرد می داند.

2. نوع جنسیت در افراد با جنسیت پنهان

عده ای دارای جنسیت پنهان هستند و آنچه در ظاهر مشاهده می شود خلاف آن چیزی است که در واقع وجود دارد. تغییر جنسیت در مورد این عده به معنای «کشف جنسیت» است و در واقع تغییر جنسیت یا تبدیل جنسیت صورت نمی گیرد. کاربرد اصطلاح «تغییر جنسیت» در مورد این نوع عمل جراحی، صوری و ظاهری است و علت کاربرد آن این است که در جامعه، چنین فردی به عنوان «زن» شناخته می شده است و پس از عمل به عنوان «مرد» شناخته می شود و یا برعکس. چنین رخ دادی در هر جامعه ای پدید آید، مردم از آن به «تغییر جنسیت» یاد می کنند، در حالی که این امر چیزی جز «کشف جنسیت» نیست.

در هر حال، قبل از عمل جراحی تغییر جنسیت، این پرسش مطرح است که ملاک جنسیت در مورد این شخص چیست؟ برای مثال، آلت تناسلی مردانه در حفره شکمی پنهان است، ولی وی در ظاهر، زن شناخته می شود و حتی دارای ظاهر زنانه؛ مانند داشتن پستان، موی بلند و نداشتن مو در صورت است.

از نظر همه مجتهدین و فقیهان شیعه، ملاک جنسیت همان واقع یا نفس الامر است. امام خمینی (ره) می فرماید: "بدون شبهه واجب است آثار جنس واقعی را رعایت نماید، و ترتیب آثار جنس ظاهری حرام است".[1]

بنابراین، هرگاه جنسیت فرد مخفی باشد و او از این امر اطلاع داشته باشد، لازم است تکالیف و وظایف شرعی خویش را بر اساس جنسیت واقعی (که پنهان است) انجام دهد؛ زیرا هرگاه از «جنسیت» سخن می گوییم، منظور از آن، جنسیت واقعی خود است و اساساً خطابات شارع مقدس (دستورات قانون گذار الاهی) به موضوعات واقعی تعلق گرفته است. پس اگر فرد علم و یقین داشته باشد که مرد است، تکالیف شرعیه مخصوص مردان برای او ثابت است، و اگر علم داشته باشد که زن است، تکالیف زنان برای وی ثابت است و صرف اشتباه ظاهری، تغییری در تعلق تکالیف شرعی به وجود نمی آورد. به عبارت دیگر، اگر فردی به صورت ظاهری زن است، ولی در واقع مرد است، تکالیف به واقع و حقیقت او تعلق گرفته، و او موظف است تکالیف و وظایف مردان را انجام دهد. نیز اگر فردی به صورت ظاهری و صوری مرد است، ولی در واقع زن است، حقوق و تکالیف زنان برای وی ثابت است.[2]

3. نوع جنسیت پس از عمل جراحی تغییر جنسیت

یکی از پرسش های مهم، جنسیت فرد پس از تغییر جنسیت است. هرگاه مردی تغییر جنسیت دهد و عمل جراحی وی کامل باشد، به زن تبدیل می شود. نیز هرگاه زنی تغییر جنسیت دهد و عمل جراحی در مورد وی کامل باشد، به مرد تبدیل می شود. بنابراین، ملاک جنسیت، پس از عمل جراحی تغییر جنسیت، جنسیت فعلی فرد بوده و احکام شرعی و وظایف دینی بر اساس جنسیت فعلی شخص خواهد بود.

4. نوع جنسیت در دو جنسی ها (خنثی ها)

خنثی از نظر لغت و فقه دارای دو مصداق (نمونه) است: مصداق اول، کسانی اند که دارای هر دو آلت مردانه و زنانه هستند. مصداق دوم، کسانی اند که اصلا هیچ کدام از دو آلت را ندارند که به این عده اخیر، «ممسوح» نیز گفته می شود.[3]

برای تعیین جنسیت و رفع ابهام جنسی در مورد دوجنسی ها، ملاک ها و معیارهای گوناگونی از سوی پزشکان پیشنهاد شده است که برخی از آنها از این قرار است: 1. وضعیت کروموزومی شخص، 2. میزان هورمون های مردانه یا زنانه، 3. عامل روانی و روحی، 4. اندام های تناسلی.

آنچه در فقه اسلامی مطرح شده و مورد اتفاق و اجماع فقیهان شیعه است، ملاک اخیر است، و اساساً جنسیت بر اساس «اندام تناسلی» است. از این رو، علایمی که برای تعیین جنسیت دوجنسی ها (خنثی) بیان شده است، بیشتر به آلت تناسلی مربوط می شود؛ برای مثال، اگر فرد واجد هر دو آلت تناسلی است و تنها از یکی از آنها ادرار می کند، همان ملاک است. پس اگر از آلت تناسلی مردانه ادرار دفع می شود، مرد تلقی می شود و احکام مرد بر وی بار می شود، و اگر از آلت تناسلی زنانه، ادرار دفع می شود، حکم زن را دارد. البته ملاک روحی – روانی ممکن است به عنوان عامل ثانوی مورد توجه قرار گیرد.[4]

در فقه اسلامی، راه حل های گوناگونی در چگونگی تشخیص جنسیت خنثی بیان شده است که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

1. ملاک ادرار: اگر دو جنسی (خنثی)، از یکی از دو آلت تناسلی مردانه یا زنانه، بول کند، به همان جنس ملحق است. پس اگر از آلت تناسلی مردانه بول کند، مرد است، و اگر از آلت تناسلی زنانه بول کند، به زنان ملحق است.

2. سبقت بول از مجرای زنانه یا مردانه: گاه فرد خنثی از هر دو آلت، بول می کند. در این حالت، ملاک جنسیت، سبقت بول از مجرای زنانه یا مردانه است. به عبارت دیگر، اگر از مجرای مردانه، زودتر بول کند به مردان ملحق است، و گرنه به گروه زنان ملحق است.

3. تأخیر قطع بول از مجرای زنانه یا مردانه: چنان چه، فرد خنثی (دوجنسی) از هر دو مجرای مردانه و زنانه، هم زمان شروع به ادرار می کند، در این حالت، ملاک اخیر مورد توجه قرار می گیرد. به عبارت دیگر، از هر کدام از دو مجرای زنانه یا مردانه، بول دیرتر قطع شود، به همان جنس ملحق می شود. پس اگر ادرار، دیرتر از مجرای مردانه قطع شود، به مردان ملحق است، و اگر از مجرای زنانه، ادرار دیرتر قطع شود، پس به زنان ملحق است.

4. راه حل نهایی: چنان چه، راه های پیش گفته نتیجه ندهد، فرد دو جنسی به عنوان «خنثای مشکل» شناخته می شود. وی باید در مسائل شرعی، رعایت احتیاط نماید؛ چه این که این عده با توجه به علایم و امارات شرعی گفته شده، مرد بودن یا زن بودن وی معلوم نشده است. البته رعایت احتیاط های شرعی، تا آن جایی است که امکان داشته باشد و از انجام آن عسر و حرج به وجود نیاید. بر اساس قانون احتیاط، وی بایستی، بین واجبات مرد و زن را جمع کند. به عبارت دیگر، هم اموری که به مرد واجب است انجام دهد، و هم اموری که بر زن واجب است انجام دهد؛ نیز اموری که بر مرد و زن حرام است ترک نماید.[5]

لازم به ذکر است مواردی که بیان شده مربوط به زمانی است که دانش تجربی پیرامون آن نظری نداشت اما با پیشرفت تکنولوژی  و دانش پزشکی در زمان حاضر ممکن است از دانش روز برای رفع این مشکل بهره برد اما در مواردی که دانش روز هم پاسخ گوی  آن نباشد باید احتیاط نمود.