دایره و حیطه‌ی دشمنی شیطان نسبت به انسان، متناسب با وسعت حیطه‌ی زندگی انسان، توسعه دارد؛ از این‌رو برای اقداماتی که شیطان در راستای گمراه کردن و منحرف ساختن انسان انجام می‌دهد، از اصطلاحات مختلفی استفاده می‌شود که شاید در معنای کلی خود با هم مترادف باشند، اما هر کدامشان جنبه‌ای از زوایای فرایند گمراه‌کردن را برجسته می‌کنند. در ادامه توضیح مختصری در مورد برخی واژگان قرآنی موجود در این زمینه ارائه می‌شود:

1. نزغ: معنای ریشه‌ای «نزغ»،[1] القای شر و فساد از طریق وسوسه، سخن و عمل به قلب انسان است؛ خواه این کار توسط یک انسان انجام شود یا از طریق جن.[2] از جمله این موارد از ایجاد فساد بین دو شخص و به هم زدن رابطه خوب آنها و ایجاد دشمنی بین آنان نام برده شده است. برای نمونه، می‌توان به جریان حضرت یوسف و برادرانش اشاره کرد.[3]
2. همز: معنای «همز»، به معنای عیب‌جویی و نقصان، در سطح پایین و به میزان کم است؛ برخلاف «لمز» که عیب‌جویی شدید است. از جمله مصادیق این عمل می‌توان به غیبت کردن و ایراد گرفتن از افراد با ایماء و اشاره، نام برد. درباره شیطان از عبارت «همزات الشیطان»[4] استفاده شده است که به معنای عیب‌جویی و هجوم آوردن جهت تضعیف و تنقیص و ضرر زدن به دیگران است.[5]
3. تسویل: «تسویل»[6] به معناى جلوه دادن چیزى است که نفس آدمى به آن علاقه و اشتیاق فراوان دارد؛ به گونه‌ای که زشتی‌های آن، در نظر شخص زیبا جلوه داده می‌شود.[7]
4. وسوسه: معنای اصلی این کلمه، ایجاد صدایی درونی و مخفی، اما خلاف حقیقت است. عامل آن ممکن است انسان یا شیطان باشد. در مقابل «وسوسه»،[8] وحی و الهام و القائات رحمانیه قرار دارد[9] که صدایی درونی اما منطبق بر حقیقت در درون افراد به وجود می‌آورد.

اما این موضوع که در ترجمه‌های فارسی قرآن، برخی الفاظ مترادفی که تفاوت‌های معنایی دارند همگی با یک لفظ ترجمه شده‌اند، مشکل از آن‌جا سرچشمه می‌گیرد که واژه‌هایی در برخی زبان‌ها وجود دارد که معادل دقیق آن‌را نمی‌توان در زبان دیگر یافت؛ از این‌رو واژه‌ای در ترجمه مورد استفاده قرار می‌گیرد که نزدیک‌ترین معنا را با آن داشته باشد.

[1]. «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّه‏»؛ اعراف، 200؛ «إنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ» اسراء، 53.

[2]. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،ج 12، ص 82، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

[3]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق، مصحح، مخزومى، مهدى، سامرائى، ابراهیم، ج 4، ص 384، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410ق.

[4]. «وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِین‏»؛ مؤمنون، 97.

[5]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 11، ص 282 – 283؛ ر. ک: «شیطان انس»، 232.

[6]. «الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُم»؛ محمد، 25.

[7]. ر. ک: «معنای تسویل و زینت دادن اعمال زشت توسط شیطان»، 79374.

[8]. «فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطان‏». طه، 120.

[9]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج13، ص 114.