پیش‌رفت علم و تکنولوژی در دهه‌های اخیر خدمات قابل توجهی در جهت بهداشت، سلامت و بهبود زندگی انسان به جوامع بشری ارائه کرده است.[1] از جمله‌ی این پیش‌رفت‌ها در زمینه‌ی علم پزشکی است که متخصصان این علم توانسته‌اند برای جلوگیری از بروز بیماری‌های ارثی و ژنتیکی، روش‌هایی را اختراع کنند، تا بتوانند روی جنین یا اسپرم و تخمک در همان مراحل اولیه‌ی رشد، اصلاحاتی را انجام دهند و از تولد نوزادان مریض و فلج و ناقص الخلقه جلوگیری نمایند.

بدیهی است همان‌گونه که عقل و به تبع آن شرع حکم می‌کند، شخص بیمار برای معالجه باید به پزشک مراجعه کند و در صورت تشخیص پزشک معالج به عمل جراحی، باید تن به این کار دهد. با این بیان، اگر چنین امکانی وجود داشته باشد که در مراحل اوّلیه‌ی انقعاد نطفه و قبل از تولد نوزاد ناقص و یا بیمار، امکان پیش‌گیری باشد، طبعاً نباید اشکالی وجود داشته باشد.

اصلاح ژنتیکی در علم پزشکی اقسامی دارد که با توجه به نوع آن، طبیعی است که از نظر فقهی حکم آن نیز فرق می‌کند. اما آنچه را که در جواب پرسش مذکور می‌شود گفت این است که به طور کلی اگر اصلاح مزبور بر روی جنین یا اسپرم و تخمک شوهر و زن و بدون ترکیب نمودن آن با اسپرم مرد یا تخمک زن دیگری انجام گیرد و موجب سلامت و کمال جسمی یا روحی بچه شود و مستلزم عمل حرام دیگری هم نباشد، این عمل اصلاحی جایز است. اما اگر احتمال عقلایی داده شود که عمل اصلاحی مفید نبوده و چه بسا بر اثر این کار نقصی نسبت به جنین به وجود آید، جواز آن محل اشکال است.

از آن‌جا که در به دنیا آمدن نوزادی که با این روش به دنیا آمده، عمل خلاف شرعی صورت نگرفته است، این نوزاد به زن و شوهر شرعی تعلق دارد.

اما اگر اصلاح ژنتیکی با ترکیب نمودن اسپرم مرد یا تخمک زن دیگری انجام گیرد، در باره‌ی حلیت این کار و این‌که فرزندی که از این فرایند متولد می‌شود به چه کسی ملحق است؟ بین فقها دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.

در ذیل توجه شما را به مسائل مرتبط با این بحث جلب می‌کنیم:

1. حکم باردار نمودن مصنوعی زن با نطفه‌ی شوهرش چیست؟ آیا فرزندی که از این‌راه متولد می‌شود، حکم فرزند حقیقی را دارد؟

همه‌ی مراجع عظام: اصل این کار اشکال ندارد؛ به شرط آن‌که از مقدمات حرام (مانند نگاه و لمس نامحرم) پرهیز شود و بچه‌ی به دنیا آمده، همه‌ی احکام فرزند آن زن و شوهر را دارد.[2]

2. حکم وارد کردن اسپرم مرد اجنبی به رحم زن ـ در صورتی که شوهرش عقیم باشد ـ چیست؟ و فرزندی که متولد می‌شود، متعلق به کیست؟

همه‌ی مراجع عظام(به جز آیت الله العظمی خامنه‌ای): این کار حرام است و اگر فرزندی به دنیا آید، به صاحب نطفه و به زنی که صاحب رحم است، تعلّق دارد.[3]

آیت الله العظمی خامنه‌ای: اصل این کار اشکال ندارد؛ به شرط آن‌که از مقدمات حرام (مانند نگاه و لمس نامحرم) پرهیز شود و اگر فرزندی به دنیا آید، به صاحب نطفه و به زنی که صاحب رحم است، تعلّق دارد.[4]

در ارتباط با مسئله‌ی روح در این‌جا باید گفت: اگر این عمل در همان روزهای اوّلیه انجام گیرد که اصلاً جنین دارای روح نیست. و اگر بعد از آن باشد، روح که از بدن خارج نشده و روح دیگری به جای آن نیامده است. در هر صورت، نفس و روحی که پس از طی مراحلی از رشد به بدن متکوٌن(شکل گرفته) تعلق می‌گیرد، مربوط به آن بدن و تا زمان حیات همراه با آن است و تشخیص آن بدن هم در گرو شخصیت همان روح است. هم‌چنین آن روح تکویناً و تشریعاً مالک آن بدن و آن بدن مملوک آن روح است.

نتیجه این‌که اگر عمل اصلاح ژنتیکی بدون ارتکاب اعمال خلاف شرع باشد و با این کار از تولد نوزادان ناقص الخلقه جلوگیری شود نه تنها جایز، بلکه کاری پسندیده است؛ چرا که از تولد نوزادان بیمار و نقاص الخلقه که نگه‌داری و پرستاری و پرورش فرزندان این چنینی، مشکلات و مشقات زیادی را برای پدر و مادر و خانواده به دنبال دارد، پیش‌گیری و فرزندان سالم تحویل جامعه داده می‌شود.

پاسخ دفتر حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی (مدظله العالی) به سؤال مذکور:

اصلاح ژنتیکی اگر منحصر در درمان با دارو و امثال آن باشد و مستلزم تلقیح نطفه مرد اجنبی نباشد اشکال ندارد و منافاتی با مسأله روح هم ندارد.

پاسخ دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):

اصلاح به هر صورت اشکالی ندارد ولی شبیه سازی جایز نیست. و در مورد روح در اصلاحات ژنتیک مشکلی پیدا نمی شود.

[1]. «ژن درمانی از دیدگاه اسلام»، 8116؛ «حکم انرژی در مانی»، 13871؛ «درمان از طریق هومئوپاتی»، 39857.

[2]. خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتاءات، س 1271 و 1277؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 2، التلقیح، م 1؛ تبریزی، جواد، صراط النجاة، ج 5، س 1013؛ فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، ج 1، س 2103 و 2104؛ وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، م 2900؛ سیستانی، سید علی، توضیح المسائل، تلقیح مصنوعی، م 69؛ صافی، لطف الله، جامع الاحکام، ج 2، س 1392؛ نوری همدانی، حسین، استفتائات، ج 2، س 1392؛ نوری، استفتاءات، ج 2، س 903 و ج 1، 985؛ مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات، ج 2، س 1757؛ دفتر بهجت.

[3]. تحریر الوسیله، ج 2، التلقیح، م 2 و 3؛ تبریزی، استفتاءات، س 2094؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 2105؛ وحید، توضیح المسائل، م 2898؛ سیستانی، توضیح المسائل، تلقیح مصنوعی، م 65؛ صافی، جامع الاحکام، ج 2، س 1391؛ نوری، استفتاءات، ج 2، س 908؛ مکارم، استفتاءات، ج 1، س 1527؛ بهجت، استفتاءات پزشکی، ص 35.

[4]. نک: اجوبة الاستفتائات، ص304، س 1275، 1277 و 1271؛ حسینی، سید مجتبی، رساله‌ی دانشجویی، ص292- 293، س 475،476،477.