لطفا صبرکنید
بازدید
23123
23123
آخرین بروزرسانی:
1394/07/08
کد سایت
fa60473
کد بایگانی
74319
نمایه
بررسی ادله تولد امام علی(ع) در درون کعبه
طبقه بندی موضوعی
درایه الحدیث|خصوصیات و مناقب
اصطلاحات
کعبه|فاطمه بنت اسد
گروه بندی اصطلاحات
سرفصل‌های قرآنی|شخصیت‌ها
- اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
آیا دلایل و مستندات کافی برای اثبات تولد امام علی(ع) در کعبه وجود دارد؟ آیا تولد در کنار بت‌ها افتخاری به شمار می‌آید؟
پرسش
راوی حدیث تولد حضرت علی بن ابی‌طالب(ع) در کعبه؛ شخصی است به نام یزید بن قعنب که تمام علمای علم رجال او را فردی کذاب دانسته که معتقدند او مشرک بود و مشرک هم از دنیا رفته باشد. لذا نمی‌توان این حدیث را پذیرفت، پس چرا شیعیان بر این باورند که حضرت علی(ع) در کعبه متولد شده است؟ علاوه بر اشکال سندی؛ دارای اشکالات محتوایی نیز هست؛ مانند:
1. حضرت علی(ع) ده سال قبل از بعثت به دنیا آمد. در آن زمان مسجد الحرام بتکده مهم اعراب بود و کعبه محل نگهداری بت‌ها. تمامی کسانی که به دور کعبه طواف می‌کردند بت‌پرست بودند؛ حال سؤال این است آیا فاطمه بنت اسد جزو بت‌پرستان بوده که برای عبادت به آن‌جا رفته بود؟ و در این صورت؛ تولد در کنار بت‌ها امتیاز محسوب می‌شود؟!
2. در بین اعراب این رسم وجود داشته که زنان در دوران حاملگی در خانه می‌ماندند و در جمع مردم حاضر نمی‌شدند؛ حال چگونه ممکن است فاطمه بنت اسد در آخرین لحظات بارداری به درون بتکده رفته باشد؟
3. چرا در قرآن از این معجزه سخنی به میان نیامده است؟ و چرا خود حضرت علی(ع) حتی یک‌بار نگفته است من مولود کعبه‌ام؟ و اشکالات دیگر.
پاسخ اجمالی
با این‌که بت‌های بسیاری در داخل کعبه و اطراف آن قرار داده شده بود؛ اما نکته مهم این است که اعتبار کعبه از بت‌ها نبود، بلکه کعبه خود اعتبار بسیار و موقعیتی شگرف داشت. در همین راستا تولد در کعبه، فضیلتی است گران‌بها برای امام علی(ع) و مادرشان فاطمه بنت اسد که دلایل گوناگونی آن‌را اثبات می‌کنند، مانند: روایاتی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، نقلی تاریخی از یزید بن قعنب، اشعاری کهن که از امام علی(ع) به عنوان متولد در کعبه یاد کرده‌اند. و نقل متواتر این واقعه به گونه‌ای که اندیشمندان بزرگ شیعی، تردیدی در این موضوع نکرده و افرادی؛ مانند حاکم نیشابوری (م 405ق) از بزرگ‌ترین راویان اهل سنت نیز به این تواتر تصریح کرده‌اند.
پاسخ تفصیلی
قبل از ورود به بحث، لازم است به نکاتی توجه شود:
1. امام علی(ع) دارای فضایل بسیاری است که در منابع شیعه و اهل سنت بیان شده، و حتی کتاب‌ها در این زمینه نوشته شده است. حال اثبات تولد امام علی(ع) در درون کعبه، بر این فضایل می‌افزاید، اما عدم اثبات آن، منافی فضایل دیگر نبوده و از شخصیت و مقام ایشان، کاسته نخواهد شد.
2. تولد در کعبه، فضیلتی است گران‌بها برای ایشان و مادرش؛ فاطمه بنت اسد.
3. این‌که بت‌های بسیاری در داخل و اطراف کعبه قرار داده شده بود؛ ردی بر این فضیلت نیست؛ زیرا اعتبار کعبه از بت‌ها نبود؛ کعبه خود اعتبار بسیار و موقعیتی شگرف داشت و اعتبار بت‌ها از کعبه پایین‌تر بود.[1]
4. برخی از غیر شیعیان چنین اظهار می‌کنند که تولد در کعبه امکان نداشت و نمونه تاریخی ندارد. در پاسخ چنین افرادی باید گفت؛ منابع اهل سنت تولد حکیم بن حزام را نیز در کعبه می‌دانند: «حکیم بن حزام در داخل کعبه متولد شد و یک‌صد و بیست سال عمر کرد».[2]
این مطلب مورد اتفاق اهل سنت است و آنان بنابر این روایت، باید اصل وقوع چنین امری را بپذیرند.
البته بنابر اعتقاد شیعیان، این نقل صحیح نبوده و حکیم در کعبه متولد نشده است.[3]
5. نقل می‌کنند؛ در زمان جاهلیت، طواف زنان حامله برگرد کعبه ممنوع بود. البته ما در منابع معتبر، نقلی در این زمینه نیافتیم، و بر فرض وجود چنین حکمی، باید آن‌را سنتی جاهلی بدانیم که پایبندی به آن لازم نیست. البته بر اساس موازین اسلامی، زن در مدت نفاس نباید داخل مسجد شود، بر فرض که این حکم، قبل از اسلام نیز وجود داشت، اما همان خدایی که امکان ورود خارق العاده فاطمه به داخل کعبه را فراهم کرد، می‌تواند او را از خون نفاس نیز پاک نماید.
6. در مورد این‌که چرا قرآن به این معجزه اشاره نکرده، باید گفت؛ هر معجزه و کرامتی در قرآن ذکر نشده و حتی در کتب اهل سنت، معجزات بسیاری به پیامبر(ص) نسبت داده شده که در قرآن خبری از آن نیست.[4]
7. در برخی از کتاب‌های متأخّر، حدیثی از زبان امام علی(ع) نقل شده است که از حضرتشان پرسیدند؛ شما برتر هستید یا حضرت عیسی(ع)؟ ایشان فرمودند: «من افضل از عیسى هستم؛ زیرا پس از آن‌که مریم به واسطه دمیدن جبرئیل، حامله شد، زمان وضع حمل فرا رسید؛ وحى آمد که ای مریم (اخرجى عن البیت فان هذه بیت العبادة لا بیت الولادة) از بیت المقدس بیرون شو؛ زیرا که این خانه محل عبادت است نه محل ولادت و زائیدن. در نتیجه "درد زایمان، او را به سوى تنه درخت خرمایى کشانید"،[5] در میان صحرا پاى نخل، عیسى(ع) را به دنیا آورد. اما من، زمانی که تولد من بر مادرم؛ فاطمه بنت اسد، نزدیک شد، به مسجد الحرام رفت و به کعبه متوسل شد و گفت: الهى به حق این خانه و به حق آن کسى که این خانه را بنا کرده، این درد زائیدن را بر من آسان گردان، همان ساعت دیوار خانه شکافته شد، مادرم فاطمه را با نداى غیبى دعوت به داخل خانه نمودند که یا فاطمه (ادخلى البیت) فاطمه مادرم وارد شد و من در همان خانه کعبه به دنیا آمدم».[6]
هرچند ما این نقل را در منابع متقدم نیافتیم؛ اما با توجه به ادله‌ای که خواهد آمد، محتوای این حدیث می‌تواند قابل پذیرش باشد.
روایات
با توجه به نکات ذکر شده؛ به برخی دلایلی که تولد امام علی(ع) در کعبه را اثبات می‌کند، اشاره خواهیم کرد:
1. امام باقر(ع) از امام سجاد(ع) این‌گونه نقل می‌کند: «با پدرم در کنار قبر جدّمان پیامبر خدا(ص) نشسته بودیم و زیارت می‌کردیم و زنان فراوانى هم آن‌جا بودند که یکى از آنان به سمت ما آمد. من از او پرسیدم: تو کیستى؟ گفت: من زیده دختر قریبة بن عجلان از قبیله بنی ساعده هستم. به او گفتم: آیا چیزى دارى که براى ما بازگویى؟ گفت: آرى! مادرم ام عماره، برایم نقل می‌کرد: روزى در میان زنان عرب بودم که ابوطالب، دلتنگ و غمگین، پیش آمد. به او گفتم: اى ابوطالب! تو را چه شده است؟ گفت: همسرم فاطمه بنت اسد، در اوج درد زایمان است. سپس دستانش را [از ناراحتى] بر صورتش نهاد. در این میان، محمد(ص) آمد و به ابوطالب فرمود: اى عمو! چه شده است؟ گفت: فاطمه بنت اسد، از درد زایمان ناله می‌کند. پس محمد(ص)، دست ابوطالب را گرفت و به همراه فاطمه، به سوى کعبه آورد و فاطمه را در کعبه نشاند و فرمود: با اتکا به نام خدا، بنشین. پس دردش گرفت و پسرى خندان و نظیف و پاکیزه به دنیا آورد که به زیبایی‌اش ندیده‌ام. پس ابوطالب او را على نامید و پیامبر(ص) او را تا خانه فاطمه برد. پس امام سجاد(ع) گفت: به خدا سوگند، تاکنون چیزى نشنیده‌ام، مگر آن‌که این سخن از آن، نیکوتر بود».[7]
2. امام صادق(ع) از پدرانش چنین نقل می‌کند: عباس بن عبدالمطلب و نَوْفَل بن قَعْنَب در میان بنی‌هاشم و در جوار کعبه نشسته بودند. فاطمه بنت اسد آمد و درد زایمان او را گرفت. این دو نقل می‌کنند که دیدیم دیوار پشتی کعبه باز شد و فاطمه وارد آن شد. در خانه نیز بسته شد. سپس شکاف دیوار به هم آمد و چسبید. رفتیم که در را باز کنیم تا زن‌ها داخل خانه بروند، ولى نتوانستیم. فهمیدیم که این کار از جانب خداست. فاطمه سه روز در آن‌جا ماند و همه‌جا سخن از او بود. بعد از سه روز، باز هم همان‌جا شکافته شد و فاطمه بیرون آمد. و على(ع) روى دست‌هاى او بود. و گفت: در این سه روز از میوه‌هاى بهشت تغذیه می‌کردم.[8]
3. یزید بن قعنب می‌گوید: من با عباس بن عبدالمطلب و گروهى از قبیله عبدالعزى، روبه‌روى کعبه نشسته بودم که ناگاه، فاطمه بنت اسد، جلو آمد. او در ماه نهم باردارى به على(ع) بود و درد زایمانش آغاز شد ... گفت: پروردگارا! من به تو و پیامبران و کتاب‌هاى آمده از سوى تو، ایمان دارم و سخن جدم ابراهیم خلیل را تصدیق می‌کنم و این‌که او خانه کهن و آزاد را [براى عبادت همه مردم] ساخت. پس به حق بنا کننده این خانه و به حق فرزندى که در شکم دارم، زایمانم را بر من آسان گردان! پس دیدیم که پشت کعبه باز شد و فاطمه، داخل شد و از دید ما پنهان گشت و دیوار کعبه به هم برآمد. خواستیم قفل درب را بگشاییم؛ اما گشوده نشد. پس دانستیم که این، امرى از طرف خداوند متعال است. سپس فاطمه پس از چهار روز بیرون آمد، در حالی که امیر مؤمنان را در دست داشت. سپس گفت: من بر همه زنان پیش از خود، برترى یافتم؛ چون آسیه دختر مزاحم، خدا را پنهانى در جایى عبادت کرد که خدا عبادت در آن‌جا را جز از روى اضطرار دوست نمی‌دارد، و مریم دختر عمران، درخت خشکیده خرما را تکان داد تا از آن، خرماى تازه بخورد، ولى من به درون خانه حرمت‌دار خدا رفتم و از میوه‌ها و روزی‌هاى بهشتى خوردم».[9]
4. سید حمیری از شیعیان و شاعران قرن دوم هجری[10] در وصف میلاد امام علی(ع) چنین سروده است:
ولدته فی حرم الإله و أمنه *** و البیت حیث فناؤه و المسجد[11]
یعنی؛ مادرش او را در حرم امن خدا بدنیا آورد و در خانه کعبه‌ای که حرم بر گرد او شکل گرفته و در مسجد!
علاوه بر موارد مذکور اندیشمندان بسیاری در کتاب‌هایشان اشاره به چنین میلادی کرده‌اند.[12]
مجموع این روایات که منابع بسیاری آنها را نقل کرده‌اند؛ اختلافاتی در متن دارند، اما در اصل موضوع اتفاق نظر دارند.
اعتقاد علمای شیعه و اهل سنت
اندیشمندان بزرگ شیعی از دیرباز، تولد امام علی(ع) در کعبه را به عنوان امری پذیرفته‌شده و غیر قابل تردید مطرح می‌کردند.[13]
علاوه بر علمای شیعه؛ تعدادی ازمنابع اهل سنت نیز بر این امر اذعان کرده‌اند؛ مسعودی از مورّخان قرن چهارم، محل تولد امام علی(ع) را در کعبه دانسته است[14] و حاکم نیشابوری یکی از بزرگ‌ترین راویان اهل سنت، می‌گوید: « فَقَدْ تَوَاتَرَتِ الْأَخْبَارِ أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ أَسَدٍ وَلَدَتْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ کَرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ فِی جَوْفِ الْکَعْبَةِ»؛[15] روایات فراوانی وجود دارد که فاطمه بنت اسد؛ امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب را در درون کعبه به دنیا آورده است.
1. امام علی(ع) دارای فضایل بسیاری است که در منابع شیعه و اهل سنت بیان شده، و حتی کتاب‌ها در این زمینه نوشته شده است. حال اثبات تولد امام علی(ع) در درون کعبه، بر این فضایل می‌افزاید، اما عدم اثبات آن، منافی فضایل دیگر نبوده و از شخصیت و مقام ایشان، کاسته نخواهد شد.
2. تولد در کعبه، فضیلتی است گران‌بها برای ایشان و مادرش؛ فاطمه بنت اسد.
3. این‌که بت‌های بسیاری در داخل و اطراف کعبه قرار داده شده بود؛ ردی بر این فضیلت نیست؛ زیرا اعتبار کعبه از بت‌ها نبود؛ کعبه خود اعتبار بسیار و موقعیتی شگرف داشت و اعتبار بت‌ها از کعبه پایین‌تر بود.[1]
4. برخی از غیر شیعیان چنین اظهار می‌کنند که تولد در کعبه امکان نداشت و نمونه تاریخی ندارد. در پاسخ چنین افرادی باید گفت؛ منابع اهل سنت تولد حکیم بن حزام را نیز در کعبه می‌دانند: «حکیم بن حزام در داخل کعبه متولد شد و یک‌صد و بیست سال عمر کرد».[2]
این مطلب مورد اتفاق اهل سنت است و آنان بنابر این روایت، باید اصل وقوع چنین امری را بپذیرند.
البته بنابر اعتقاد شیعیان، این نقل صحیح نبوده و حکیم در کعبه متولد نشده است.[3]
5. نقل می‌کنند؛ در زمان جاهلیت، طواف زنان حامله برگرد کعبه ممنوع بود. البته ما در منابع معتبر، نقلی در این زمینه نیافتیم، و بر فرض وجود چنین حکمی، باید آن‌را سنتی جاهلی بدانیم که پایبندی به آن لازم نیست. البته بر اساس موازین اسلامی، زن در مدت نفاس نباید داخل مسجد شود، بر فرض که این حکم، قبل از اسلام نیز وجود داشت، اما همان خدایی که امکان ورود خارق العاده فاطمه به داخل کعبه را فراهم کرد، می‌تواند او را از خون نفاس نیز پاک نماید.
6. در مورد این‌که چرا قرآن به این معجزه اشاره نکرده، باید گفت؛ هر معجزه و کرامتی در قرآن ذکر نشده و حتی در کتب اهل سنت، معجزات بسیاری به پیامبر(ص) نسبت داده شده که در قرآن خبری از آن نیست.[4]
7. در برخی از کتاب‌های متأخّر، حدیثی از زبان امام علی(ع) نقل شده است که از حضرتشان پرسیدند؛ شما برتر هستید یا حضرت عیسی(ع)؟ ایشان فرمودند: «من افضل از عیسى هستم؛ زیرا پس از آن‌که مریم به واسطه دمیدن جبرئیل، حامله شد، زمان وضع حمل فرا رسید؛ وحى آمد که ای مریم (اخرجى عن البیت فان هذه بیت العبادة لا بیت الولادة) از بیت المقدس بیرون شو؛ زیرا که این خانه محل عبادت است نه محل ولادت و زائیدن. در نتیجه "درد زایمان، او را به سوى تنه درخت خرمایى کشانید"،[5] در میان صحرا پاى نخل، عیسى(ع) را به دنیا آورد. اما من، زمانی که تولد من بر مادرم؛ فاطمه بنت اسد، نزدیک شد، به مسجد الحرام رفت و به کعبه متوسل شد و گفت: الهى به حق این خانه و به حق آن کسى که این خانه را بنا کرده، این درد زائیدن را بر من آسان گردان، همان ساعت دیوار خانه شکافته شد، مادرم فاطمه را با نداى غیبى دعوت به داخل خانه نمودند که یا فاطمه (ادخلى البیت) فاطمه مادرم وارد شد و من در همان خانه کعبه به دنیا آمدم».[6]
هرچند ما این نقل را در منابع متقدم نیافتیم؛ اما با توجه به ادله‌ای که خواهد آمد، محتوای این حدیث می‌تواند قابل پذیرش باشد.
روایات
با توجه به نکات ذکر شده؛ به برخی دلایلی که تولد امام علی(ع) در کعبه را اثبات می‌کند، اشاره خواهیم کرد:
1. امام باقر(ع) از امام سجاد(ع) این‌گونه نقل می‌کند: «با پدرم در کنار قبر جدّمان پیامبر خدا(ص) نشسته بودیم و زیارت می‌کردیم و زنان فراوانى هم آن‌جا بودند که یکى از آنان به سمت ما آمد. من از او پرسیدم: تو کیستى؟ گفت: من زیده دختر قریبة بن عجلان از قبیله بنی ساعده هستم. به او گفتم: آیا چیزى دارى که براى ما بازگویى؟ گفت: آرى! مادرم ام عماره، برایم نقل می‌کرد: روزى در میان زنان عرب بودم که ابوطالب، دلتنگ و غمگین، پیش آمد. به او گفتم: اى ابوطالب! تو را چه شده است؟ گفت: همسرم فاطمه بنت اسد، در اوج درد زایمان است. سپس دستانش را [از ناراحتى] بر صورتش نهاد. در این میان، محمد(ص) آمد و به ابوطالب فرمود: اى عمو! چه شده است؟ گفت: فاطمه بنت اسد، از درد زایمان ناله می‌کند. پس محمد(ص)، دست ابوطالب را گرفت و به همراه فاطمه، به سوى کعبه آورد و فاطمه را در کعبه نشاند و فرمود: با اتکا به نام خدا، بنشین. پس دردش گرفت و پسرى خندان و نظیف و پاکیزه به دنیا آورد که به زیبایی‌اش ندیده‌ام. پس ابوطالب او را على نامید و پیامبر(ص) او را تا خانه فاطمه برد. پس امام سجاد(ع) گفت: به خدا سوگند، تاکنون چیزى نشنیده‌ام، مگر آن‌که این سخن از آن، نیکوتر بود».[7]
2. امام صادق(ع) از پدرانش چنین نقل می‌کند: عباس بن عبدالمطلب و نَوْفَل بن قَعْنَب در میان بنی‌هاشم و در جوار کعبه نشسته بودند. فاطمه بنت اسد آمد و درد زایمان او را گرفت. این دو نقل می‌کنند که دیدیم دیوار پشتی کعبه باز شد و فاطمه وارد آن شد. در خانه نیز بسته شد. سپس شکاف دیوار به هم آمد و چسبید. رفتیم که در را باز کنیم تا زن‌ها داخل خانه بروند، ولى نتوانستیم. فهمیدیم که این کار از جانب خداست. فاطمه سه روز در آن‌جا ماند و همه‌جا سخن از او بود. بعد از سه روز، باز هم همان‌جا شکافته شد و فاطمه بیرون آمد. و على(ع) روى دست‌هاى او بود. و گفت: در این سه روز از میوه‌هاى بهشت تغذیه می‌کردم.[8]
3. یزید بن قعنب می‌گوید: من با عباس بن عبدالمطلب و گروهى از قبیله عبدالعزى، روبه‌روى کعبه نشسته بودم که ناگاه، فاطمه بنت اسد، جلو آمد. او در ماه نهم باردارى به على(ع) بود و درد زایمانش آغاز شد ... گفت: پروردگارا! من به تو و پیامبران و کتاب‌هاى آمده از سوى تو، ایمان دارم و سخن جدم ابراهیم خلیل را تصدیق می‌کنم و این‌که او خانه کهن و آزاد را [براى عبادت همه مردم] ساخت. پس به حق بنا کننده این خانه و به حق فرزندى که در شکم دارم، زایمانم را بر من آسان گردان! پس دیدیم که پشت کعبه باز شد و فاطمه، داخل شد و از دید ما پنهان گشت و دیوار کعبه به هم برآمد. خواستیم قفل درب را بگشاییم؛ اما گشوده نشد. پس دانستیم که این، امرى از طرف خداوند متعال است. سپس فاطمه پس از چهار روز بیرون آمد، در حالی که امیر مؤمنان را در دست داشت. سپس گفت: من بر همه زنان پیش از خود، برترى یافتم؛ چون آسیه دختر مزاحم، خدا را پنهانى در جایى عبادت کرد که خدا عبادت در آن‌جا را جز از روى اضطرار دوست نمی‌دارد، و مریم دختر عمران، درخت خشکیده خرما را تکان داد تا از آن، خرماى تازه بخورد، ولى من به درون خانه حرمت‌دار خدا رفتم و از میوه‌ها و روزی‌هاى بهشتى خوردم».[9]
4. سید حمیری از شیعیان و شاعران قرن دوم هجری[10] در وصف میلاد امام علی(ع) چنین سروده است:
ولدته فی حرم الإله و أمنه *** و البیت حیث فناؤه و المسجد[11]
یعنی؛ مادرش او را در حرم امن خدا بدنیا آورد و در خانه کعبه‌ای که حرم بر گرد او شکل گرفته و در مسجد!
علاوه بر موارد مذکور اندیشمندان بسیاری در کتاب‌هایشان اشاره به چنین میلادی کرده‌اند.[12]
مجموع این روایات که منابع بسیاری آنها را نقل کرده‌اند؛ اختلافاتی در متن دارند، اما در اصل موضوع اتفاق نظر دارند.
اعتقاد علمای شیعه و اهل سنت
اندیشمندان بزرگ شیعی از دیرباز، تولد امام علی(ع) در کعبه را به عنوان امری پذیرفته‌شده و غیر قابل تردید مطرح می‌کردند.[13]
علاوه بر علمای شیعه؛ تعدادی ازمنابع اهل سنت نیز بر این امر اذعان کرده‌اند؛ مسعودی از مورّخان قرن چهارم، محل تولد امام علی(ع) را در کعبه دانسته است[14] و حاکم نیشابوری یکی از بزرگ‌ترین راویان اهل سنت، می‌گوید: « فَقَدْ تَوَاتَرَتِ الْأَخْبَارِ أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ أَسَدٍ وَلَدَتْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ کَرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ فِی جَوْفِ الْکَعْبَةِ»؛[15] روایات فراوانی وجود دارد که فاطمه بنت اسد؛ امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب را در درون کعبه به دنیا آورده است.
[2]. قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسول الله(ص) (صحیح مسلم)، محقق، عبدالباقی، محمد فؤاد، ج 3، ص 1164، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا؛ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق، بجاوی، علی محمد، ج 1، ص 362، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، 1412ق؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق، عبدالموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، ج 2، ص 98، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[3]. قزوینى، سید امیر محمد، الآلوسی و التشیع، ص 141، قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، چاپ اول، 1420ق؛ مظفر، محمد حسین، دلائل الصدق لنهج الحق، ج 6، ص 303، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ اول، 1422ق.
[4]. برای نمونه ر.ک: شافعی، محمد بن إدریس، مسند الإمام الشافعی، تصحیح، زواوی حسنی، سید یوسف علی، حسینی، سید عزت العطار، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1951م؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله(ص) و سننه و أیامه (صحیح بخاری)، محقق، الناصر، محمد زهیر بن ناصر، ج 4، ص 3، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، 1422ق.
[5]. مریم، 23.
[6]. جزایرى، نعمت الله بن عبد الله، الأنوار النعمانیة، ج 1، ص 27، بیروت، دار القاری، چاپ اول، 1429ق؛ آل قطیط، هشام، و من الحوار اکتشفت الحقیقة، ص 113، بیروت؛ سلطان الواعظین شیرازى، شب‌های پیشاور در دفاع از حریم تشیع، ص 476، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و نهم، 1379ش.
[7]. ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، محقق، مصحح، عاشور، علی، ج 1، ص 16، قم، نشر خیام، چاپ اول، 1400ق؛ ابن بطریق، یحیی بن حسن، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، ص 28، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1407ق؛ شامی، یوسف بن حاتم، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، ص 225، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1420ق.
[8]. قطب الدین راوندی، سعید بن عبدالله، الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 171، قم، مؤسسه امام مهدی(ع)، چاپ اول، 1409ق.
[9]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 1، ض 135- 136، قم، کتاب‌فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش؛ دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب إلی الصواب، ج 2، ص 211، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، 1412ق؛ طبری آملی، عمادالدین محمد، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، ج 2، ص 8، نجف، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، 1383ق.
[10]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 1، ص 322، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
[11]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج 2، ص 175، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، 1379ق.
[12]. ر. ک: ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، ج 2، ص 655، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1409ق؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 1، ص 76، قم، انتشارات رضی، چاپ اول، 1375ش.
[13]. شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج 6، ص 19، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، المقنعة، ص 461، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق، رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 59، تبریز، نشر بنی‌هاشمی، چاپ اول، 1381ق؛ شریف الرضی، محمد بن حسین، خصائص الأئمة(ع)(خصائص أمیر المؤمنین)، محقق، امینی، محمد هادی، ص 39، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1406ق.
[14]. مسعودی، ابو الحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 2، ص 349، تحقیق، داغر، اسعد، قم، دارالهجرة، چاپ دوم، 1409ق.
[15]. (ابن البیع) طهمانی نیشابوری، الحاکم محمد بن عبدالله، المستدرک على الصحیحین، تحقیق، عبد القادر عطا، مصطفى، ج 3، ص 550، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1411ق.
نظرات
