لطفا صبرکنید
بازدید
26744
26744
آخرین بروزرسانی:
1395/12/12
کد سایت
fa77849
کد بایگانی
95238
نمایه
منظور از ذکر کثیر در قرآن
اصطلاحات
ذکر
گروه بندی اصطلاحات
سرفصلهای قرآنی
- اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
منظور از ذکر کثیر چیست؟
پرسش
معناى «ذکر کثیر» در آیه «یا الذین آمنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا»، چیست؟
پاسخ اجمالی
یکى از زیباترین جلوههاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسىترین راههاى سیر و سلوک، ذکر و یاد خداست؛ از اینرو است که خدای متعال بندگان مؤمن خویش را به ذکر فراوان سفارش میکند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً».[1]
«ذکر کثیر» به معناى واقعى کلمه؛ یعنى توجه به خداوند با تمام وجود، در تمام حالات؛ ذکر کثیرى که در همه اعمال و رفتار انسان تجلی پیدا کند؛ به هنگام عبادت با حضور قلب و اخلاص؛ به هنگام نعمت با یاد خدا و شکرگزاری؛ به هنگام گرفتاری و مشکلات با صبر و شکیبایی؛ و... .
با توجه به این معنا است که پیامبر اکرم(ص) در جواب پرسشی در ارتباط با اینکه در روز قیامت کدام یک از انسانها از مقام والاتری برخوردارند؟ پاسخ فرمود: آنها که خدا را بسیار یاد میکنند: «اى العباد افضل درجة عند اللَّه یوم القیامة؟ الذاکرون اللَّه کثیرا».[2]
با این وجود ارزیابی اینکه چه کسی بیشتر از دیگران به یاد خدا است، امری نسبی خواهد بود؛ یعنی فردی میتواند در مقایسه با برخی افراد، بیشتر از آنان به یاد خدا باشد، اما در عین حال گروهی دیگر نیز وجود داشته باشند که بیشتر از او به یاد خدا هستند. در همین راستا میتوان «ذکر کثیر» را در مراتب مختلفی ردهبندی کرد و روایات و گزارشهایی که در این مورد آمده و تفاوتهایی با هم دارند، به احتمال زیاد ناظر به همین تفاوتها و ظرفیتها در افراد میباشند.
به هر حال، مفسران قرآن با بهرهگیری از احادیث وارده در تفسیر آیه فوق، مصادیقی را به عنوان ذکر کثیر معرفی کردهاند؛ از جمله گفتهاند منظور از ذکر کثیر آن است که:
1. بنده هرگز خدا را فراموش نکند. بر اساس این معنا، مقصود از ذکر کثیر، توجه قلبى است که مؤمن بایستى همیشه و در همه حال به یاد حق تعالى باشد؛ زیرا که ذکر زبانی دائمى نمیشود.
2. منظور از ذکر کثیر آن است که انسان به یاد اسما و صفات حسنای الهی نیز باشد.
3. ذکر کثیر آن است که در همه احوال بگوید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر».[3]
4. هرگاه بنده در شبانه روز صد بار به یاد خدا باشد، ذکر کثیر کرده است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع... قَالَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ ذَلِکَ کَثِیراً».[4]
5. از امام صادق(ع) سؤال شد، کمترین مقدار ذکر کثیر چیست؟ فرمود: گفتن سی مرتبه تسبیح[5] بعد از هر نماز است: «قُلْتُ: مَا أَدْنَى الذِّکْرِ الْکَثِیرِ؟ فَقَالَ التَّسْبِیحُ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثِینَ مَرَّةً».[6]
6. منظور از ذکر کثیر، تسبیح حضرت زهرا(س) است: «تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ع مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ»؛[7] یعنی کسی که تسبیحات حضرت زهرا(س) را بگوید، جزو کسانی است که خدا را بسیار یاد کرده است.
گفتنی است که از ابن عبّاس نقل شده است: هر دستورى را که خداوند مقرّر فرموده، حدّ و حدودى دارد، و به هنگام عذر، ساقط میشود، مگر ذکر خدا که نه محدود است، نه عذرى براى ترک آن وجود دارد.[8]
به هر حال، ذکر کثیر مفهومی وسیع و نسبی دارد که همه آنچه را که به عنوان مصداق بیان شده، در بر میگیرد و با آن قابل جمع است.
«ذکر کثیر» به معناى واقعى کلمه؛ یعنى توجه به خداوند با تمام وجود، در تمام حالات؛ ذکر کثیرى که در همه اعمال و رفتار انسان تجلی پیدا کند؛ به هنگام عبادت با حضور قلب و اخلاص؛ به هنگام نعمت با یاد خدا و شکرگزاری؛ به هنگام گرفتاری و مشکلات با صبر و شکیبایی؛ و... .
با توجه به این معنا است که پیامبر اکرم(ص) در جواب پرسشی در ارتباط با اینکه در روز قیامت کدام یک از انسانها از مقام والاتری برخوردارند؟ پاسخ فرمود: آنها که خدا را بسیار یاد میکنند: «اى العباد افضل درجة عند اللَّه یوم القیامة؟ الذاکرون اللَّه کثیرا».[2]
با این وجود ارزیابی اینکه چه کسی بیشتر از دیگران به یاد خدا است، امری نسبی خواهد بود؛ یعنی فردی میتواند در مقایسه با برخی افراد، بیشتر از آنان به یاد خدا باشد، اما در عین حال گروهی دیگر نیز وجود داشته باشند که بیشتر از او به یاد خدا هستند. در همین راستا میتوان «ذکر کثیر» را در مراتب مختلفی ردهبندی کرد و روایات و گزارشهایی که در این مورد آمده و تفاوتهایی با هم دارند، به احتمال زیاد ناظر به همین تفاوتها و ظرفیتها در افراد میباشند.
به هر حال، مفسران قرآن با بهرهگیری از احادیث وارده در تفسیر آیه فوق، مصادیقی را به عنوان ذکر کثیر معرفی کردهاند؛ از جمله گفتهاند منظور از ذکر کثیر آن است که:
1. بنده هرگز خدا را فراموش نکند. بر اساس این معنا، مقصود از ذکر کثیر، توجه قلبى است که مؤمن بایستى همیشه و در همه حال به یاد حق تعالى باشد؛ زیرا که ذکر زبانی دائمى نمیشود.
2. منظور از ذکر کثیر آن است که انسان به یاد اسما و صفات حسنای الهی نیز باشد.
3. ذکر کثیر آن است که در همه احوال بگوید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر».[3]
4. هرگاه بنده در شبانه روز صد بار به یاد خدا باشد، ذکر کثیر کرده است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع... قَالَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ ذَلِکَ کَثِیراً».[4]
5. از امام صادق(ع) سؤال شد، کمترین مقدار ذکر کثیر چیست؟ فرمود: گفتن سی مرتبه تسبیح[5] بعد از هر نماز است: «قُلْتُ: مَا أَدْنَى الذِّکْرِ الْکَثِیرِ؟ فَقَالَ التَّسْبِیحُ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثِینَ مَرَّةً».[6]
6. منظور از ذکر کثیر، تسبیح حضرت زهرا(س) است: «تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ع مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ»؛[7] یعنی کسی که تسبیحات حضرت زهرا(س) را بگوید، جزو کسانی است که خدا را بسیار یاد کرده است.
گفتنی است که از ابن عبّاس نقل شده است: هر دستورى را که خداوند مقرّر فرموده، حدّ و حدودى دارد، و به هنگام عذر، ساقط میشود، مگر ذکر خدا که نه محدود است، نه عذرى براى ترک آن وجود دارد.[8]
به هر حال، ذکر کثیر مفهومی وسیع و نسبی دارد که همه آنچه را که به عنوان مصداق بیان شده، در بر میگیرد و با آن قابل جمع است.
[1]. احزاب، 41.
[2]. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق، تعلیق، شاکر، أحمد محمد، عبد الباقی، محمد فؤاد، ج 5، ص 458، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، چاپ دوم، 1395ق؛ شیبانی، أبو عبد الله أحمد بن محمد، مسند احمد، تحقیق، الأرنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبد الله بن عبد المحسن، ج 18، ص 248، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1421ق.
[3]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 8، ص 568، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[4]. اشعری قمی، احمد بن محمد بن عیسی، النوادر، ص 137، قم، مدرسة الإمام المهدی(عج)، چاپ اول، 1408ق.
[5]. ر. ک: پاسخ 36187.
[6]. حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 169، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1413ق.
[7]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 500، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[8]. طبرى محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 22، ص 13، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق.
نظرات